Waarom lopen we een blauwtje als we worden afgewezen, maar zitten we op een roze wolk na een geslaagde date? Mag je jezelf een groentje noemen als je ergens een blauwe maandag hebt gewerkt? En haalt een wit voetje je weer van de zwarte lijst?

Deze uitdrukkingen laten zien dat kleuren meer betekenen dan je op het eerste gezicht zou denken. Sommige kleurassociaties komen voort uit onze fysieke omgeving. Het lijkt logisch dat groen en natuur samenkomen in beeldspraak als groene vingers of groene energie. De natuur die we in Nederland kennen is tenslotte grotendeels groen. Maar ook abstracte concepten als toestemming of ergernis worden verbonden aan kleuren, zoals we zien bij groen licht of zich groen en geel ergeren. In mijn scriptie voor de master Neerlandistiek onderzocht ik de diepere betekenis van kleuren in onze taal.

De rode draad

De kern van mijn onderzoek was de semantiek (de betekenis van woorden en zinnen) en symboliek van kleuren. Wat vertellen uitdrukkingen als in het rood staan, groene vingers en zwart werken over de symbolische betekenis van rood, groen en zwart? Ik stelde een lijst samen met ruim honderd kleuruitdrukkingen en bekeek hoe vaak ze voorkomen in hedendaagse teksten. Vervolgens verdeelde ik de beeldspraak in semantische categorieën: ik sorteerde ze op basis van hun betekenis. Zo kwam ik erachter dat rood niet alleen met belangrijkheid te maken heeft (rode draad), maar ook met financiële tegenspoed (rood staan, geen rooie cent), politiek (het Rode Leger) en emoties als woede en opwinding (rood zien en rode oortjes).

Tot slot vergeleek ik deze uitdrukkingen met de algemene kleurassociaties van sprekers van het Nederlands. Zo kwam ik erachter in hoeverre de beeldspraak een reflectie is van onze mentale associaties. Zijn de uitdrukkingen willekeurig of leren ze ons over de onderliggende betekenis van kleuren? Ik deed dit door middel van een enquête, waarin deelnemers kleuren aan emoties en zinnen moesten koppelen. Wordt rood geassocieerd met de zin 'Ik heb geen geld?', net als in de beeldspraak? 

Een grijs gebied

De relatie tussen kleurassociaties en taal is niet zwart-wit. De kleuren bezitten veel verschillende associaties en komen in verschillende mate overeen met die van andere talen. In totaal heb ik wel veertig semantische categorieën gevonden: van royalty tot het bovennatuurlijke en van optimisme tot ouderdom. Sommige van de kleurassociaties leken universeel. De kleur rood wordt wereldwijd vaak geassocieerd met woede. Dat komt waarschijnlijk doordat je gezicht rood wordt bij deze emotie. Andere kleurassociaties lijken gebonden te zijn aan een bepaalde cultuur. Bijvoorbeeld de kleur oranje, die in het Engels niet in beeldspraak voorkomt, komt in het Nederlands veelvuldig voor in uitdrukkingen over royalty of nationaliteit. Zoals bij Oranje boven en Jong Oranje. 

Ik ging ervan uit dat veelvoorkomende uitdrukkingen een reflectie zijn van duidelijke kleurassociaties, die door veel mensen worden gedeeld. Het bleek echter dat het niet zo simpel was. Hoewel de uitdrukking rode draad een van de meest gebruikte kleuruitdrukkingen is, denkt slechts 18% van de enquête-deelnemers aan rood bij zinnen als 'Dit is belangrijk; je ziet het keer op keer terug'. Dit resultaat is een voorbeeld van hoe beeldspraak niet altijd een reflectie is van de manier waarop we kleuren beleven. 

Hoe cultuur taal kleurt

Deze scriptie is een voorbeeld van hoe sterk taalkunde en cultuur met elkaar verbonden zijn. Toen ik de studie Nederlandse Taal & Cultuur begon, dacht ik dat vooral de letterkundige vakken met cultuur te maken hebben. Nu heb ik geleerd dat cultuur in elk van de onderdelen van de studie voorkomt. Taalkunde is meer dan grammatica, klankleer en spelling. Onderzoek naar taalkunde leert ons over de manier waarop mensen zich verhouden tot de wereld en tot elkaar. De woorden die we gebruiken dragen onze gedachten, conventies en cultuur uit - veelal bewust, maar misschien nog vaker onbewust. Semantisch en sociolinguïstisch onderzoek, zoals naar iets alledaags als kleur, maakt het mogelijk om te bestuderen wat we nou écht zeggen met onze taal. 

Wil je meer lezen van Loïs? Zij schreef ook een blog over koosnaampjes en een moderne variant op een 16e eeuws zinnespel