Het vak literaire canon II lijkt een vervolg te zijn op literaire canon I. Met die verwachtingen liepen mijn studiegenoten en ik bij het eerste college de zaal in. We kwamen er al gauw achter dat onze verwachtingen niet helemaal juist waren. We leerden alles over de theorie en de mechaniek achter de literaire canon. In mijn klas zorgde dit voor vermakelijke en soms gepikeerde discussies. 

Vrouwen in de canon

Waarom leer je op de middelbare school wel over Multatuli en Louis Couperus, maar niet over Virginie Loveling of Anna Blaman? In de lijst van de Nederlandstalige literaire canon van 2022 zoals die op Hebban staat, is Hella Haasse de eerste vrouw op nummer 12. Anne Frank staat op 14 en de laatste vrouwen in de top 35 zijn Betje Wolff en Aagje Deken op nummer 17. Tussen deze drie vrouwen staan dus 32 mannelijke schrijvers, wat betekent dat slechts 8,6% van de auteurs in de top 35 vrouw is en de overige 91,4% man. En als je dan de hoop hebt dat het verderop in de lijst beter zal gaan, dan moet je die in ieder geval deels laten varen. Er komen wel meer vrouwen in de canon voor, maar de verhouding wordt er niet veel beter op. De mysterieuze waardering van de werken zorgde voor een pittige discussie in de klas, met uitspraken als “ik hoor hier een witte man praten” tot gevolg. 

Belangrijk om nog te vermelden is dat de canon van Hebban uit 2022 “het werk van professionele lezers en liefhebbers van de Nederlandstalige literatuur is”, zoals op de site is te lezen, waarvan ongeveer de helft docent Nederlands is. Desondanks komt een groot deel van de werken overeen met de officiële literaire canon uit 2002, de laatste canon die is samengesteld voor de Hebban-canon.

Wie bepaalt wat literatuur is en waarom?

De literaire canon is geen objectieve lijst van de beste boeken. Het is een culturele constructie: een selectie van teksten die als waardevol worden gezien en dus bewaard en onthouden zijn gebleven. Of een boek literaire waarde heeft, wordt bepaald door sociale toekenning van die literaire waarde. Recensies, kritiek, heruitgaven en herdrukken en verfilmingen spelen allemaal een rol in het toekennen van literaire waarde en daarmee canonisatie. 

De factoren die literaire waarde toekennen, zijn door de tijd heen niet altijd hetzelfde. Vroeger was men meer afhankelijk van kritiek van collega-schrijvers, nu zijn er zoveel critici en factoren over de hele wereld dat één collega-schrijver niet veel uithaalt. De factoren evolueren, groeien mee met de geschiedenis en weerspiegelen vaak wat men belangrijk vindt. Lange tijd betekende het dat mannelijke auteurs, wit, hoogopgeleid belangrijk werden gevonden en dus hun werken ook. Tadaa! Nu weet je ook waarom er zoveel mannen in de canon staan. Het vergt tijd om mannelijke dominantie te verminderen en dit geldt ook voor de canon. Het kost tijd om vrouwelijke auteurs onder de aandacht te brengen en te herwaarderen. 

Maar toch… de canon verandert

De canon is niet in steen gebeiteld. Nieuwe generaties critici, wetenschappers en lezers stellen vragen bij eerdere keuzes. Denk aan schrijfster Annelies Verbeke, die met een heruitgave van Een revolverschot pleitte voor herwaardering van Virginie Loveling. Of het initiatief FixDit, dat zich inzet voor meer vrouwen in de canon. 

Discussies die we hadden tijdens college zorgden voor nieuwe inzichten en verschillende perspectieven. Hierdoor ging je anders naar een bepaald fenomeen kijken. Neem bijvoorbeeld de nieuwe kritiek op Lucebert. Hij staat in de canon en wordt veel gewaardeerd, maar toen in 2018 uitkwam dat hij een nazigeschiedenis heeft, beïnvloedde dit ook de waardering van zijn werken. Dit is precies wat er met de canon gebeurt. Nieuwe inzichten en andere perspectieven zorgen voor een nieuwe kijk op boeken die in de canon staan “omdat ze er nou eenmaal in staan”. 

De nieuwe canon

Misschien moeten we de canon niet zien als een vaste lijst ‘omdat het nou eenmaal zo is bepaald’, maar als een gesprek over wat we als samenleving belangrijk vinden, waar we waarde aan hechten en wat we willen doorgeven aan de toekomst. Canonvorming is een proces, geen eindpunt. Daarmee waren we wel toegekomen aan een eindpunt van het vak literaire canon II. 

We hebben niet onze eigen canon gevormd, maar een aantal lijstjes konden niet ontbreken. Neem bijvoorbeeld een top 10 van boeken waarvan wij vinden dat ze in de canon zouden moeten staan en een weddenschapje over welke boeken in de 50 beste Nederlandstalige boeken van de 21ste eeuw staan. In de laatste staan gelukkig meer vrouwen (en zelfs een vrouw op 1, Annejet Daanje!), dat geeft hoop voor de toekomst.