Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023

Op volgorde van het lijstnummer:

Na de val van zijn vierde Kabinet-Rutte op 7 juli 2023 kondigde Mark Rutte aan zich na vijftien jaar premierschap niet opnieuw kandidaat te stellen. De verkiezingscampagne kreeg daardoor enigszins oneigenlijk - ons staatsrecht kent immers geen gekozen premier - het karakter van een zoektocht naar een nieuwe bewoner voor het torentje. In de loop van de zomer presenteerden de partijen die kans leken te maken om de grootste te worden hun lijsttrekkers. Demissionair Minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yesilgöz volgde Mark Rutte op als VVD-leider, met de ambitie om hem ook op te volgen als minister-president. GroenLinks en de PvdA presenteerden op hun beurt Eurocommissaris Frans Timmermans als de trekker van hun gezamenlijke lijst. Met zijn bestuurservaring zou hij de rol op zich moeten nemen van premier in de coulissen. Het populaire Kamerlid Pieter Omtzigt, dat zich eerder afgescheiden had van het CDA, maakte eind augustus bekend met zijn nieuwe eigen partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) mee te willen doen aan de Tweede Kamerverkiezingen. Volgens de peilingen maakte deze nieuwe partij zelfs kans om de grootste te worden. Omtzigt liet gedurende de campagne echter boven de markt hangen of hij in dat geval aanspraak wilde maken op het premierschap. De BoerBurgerBeweging, die in maart van 2023 nog de grootste was geworden bij de Provinciale Statenverkiezingen, schoof op haar beurt niet lijsttrekker Caroline van de Plas, maar oud-CDA-staatssecretaris Mona Keizer naar voren als ‘premierskandidaat’. Keizer stond op de tweede plaats van de kandidatenlijst, na Van der Plas. Alle leiders van de grote partijen stonden voor hun de eerste Tweede Kamerverkiezingen als lijsttrekker, met uitzondering van de uiterst ervaren PVV-leider Geert Wilders.
 
Initieel leek ‘bestaanszekerheid’ een belangrijk verkiezingsthema te worden, gepopulariseerd door NSC-leider Pieter Omtzigt. Deze term verwees naar een breed veld van sociale problematiek waar onder meer inflatie, armoede en de problemen in de volkshuisvesting onder konden worden geschaard. Door het brede karakter was bestaanszekerheid een paraplubegrip dat partijen de mogelijkheid gaf om het naar eigen inzicht in te vullen. Naast NSC legde ook GroenLinks-PvdA nadruk op het onderwerp, zij het met een sociaaldemocratische invulling van het begrip. In de loop van de campagne verschoof het inhoudelijk zwaartepunt van de campagne steeds meer van bestaanszekerheid naar door het andere veelbesproken dossier: migratie. Dit was het onderwerp waar het kabinet over was gevallen en dat de VVD en PVV actief naar voren wilden brengen in de campagne. Dilan Yesilgöz, die een belangrijke rol had gespeeld in de kabinetsval op dit dossier, maakte een restrictiever asielbeleid tot de belangrijkste inzet van de campagne en zette in op een kabinet dat dit mogelijk moest maken. De consequentie hiervan was dat de VVD niet langer uitsloot om de samenwerking aan te gaan met de PVV, zoals de partij onder Mark Rutte sinds 2012 wel had gedaan. De dominantie van migratie leidde ertoe dat ook andere urgente dossiers, zoals volkshuisvesting en bestaanszekerheid, in de debatten regelmatig werden verbonden aan het migratiedossier.

In deze context gedijde de PVV goed: Geert Wilders was bevrijd uit zijn de facto cordon sanitaire en zag dat ook andere partijen migratie tot de kern van campagne maakten, een onderwerp waarvan hij zogenaamd issue-owner was. Door zijn toon in zijn mediaoptredens iets te matigen, overigens zonder daarbij aan fundamentele concessies te doen aan zijn uiterst-rechtse programma, wist hij ook kiezers van buiten zijn traditionele electoraat voor zich te winnen. Doorheen de campagne verschoof ook de algehele toon van het debat meer in een richting waar Wilders debatstijl beter tot zijn recht kwam. De campagne leek initieel een zoektocht naar consensus: van bijna een twee uur durend gesprek (en dus expliciet geen debat) tussen Omtzigt en Timmermans tot BBB-leider Van der Plas die op de vraag naar mogelijke coalities uitriep ‘ik wil met Pieter’. De confrontatie werd echter steeds meer opgezocht. Hoezeer Wilders baat had bij deze dynamiek bleek bij het eerste SBS6-verkiezingsdebat ooit. Hier kwam Wilders goed uit de verf, terwijl Timmermans als enige niet-rechtse deelnemer als mikpunt fungeerde. De aansluitend uitgezonden nabeschouwing door het panel van de rechts-conservatieve talkshow Vandaag Inside bestendigde deze conclusie. Toen Wilders in de laatste weken van de campagne gestaag klom in de peilingen ontstond er een vliegwieleffect. Ook GroenLinks-PvdA wist hiervan te profiteren, door tactische stemmers aan te spreken om via een stem op de combinatielijst te voorkomen dat de PVV de grootste partij werd. Uiteindelijk bleek op verkiezingsavond dat er van een echte tweestrijd geen sprake was geweest: de PVV werd met 37 zetels ruimschoots de grootste partij. 

Het DNPP beheert een uitgebreide collectie van affiches van Nederlandse politieke partijen. Hieronder vallen ook de affiches die gebruikt zijn tijdens de Tweede Kamerverkiezingen 22 november 2023. Let wel, dit betreft niet per definitie een compleet overzicht van alle affiches die zijn gebruikt tijdens de verkiezingscampagne.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 werd de PVV met 37 zetels de grootste partij. Daarmee werd voor het eerst een uiterst rechtse partij de grootste fractie in de Tweede Kamer. De gezamenlijke lijst van GroenLinks en de PvdA werd de tweede grootste fractie met 25 zetels, 7 zetels meer dan de som der delen bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Alle partijen die deel uitmaakten van het kabinet-Rutte IV verloren een aanzienlijk aantal zetels. Het CDA bereikte met haar 5 zetels een historisch dieptepunt. 

Voor een compleet overzicht van de verkiezingsuitslag verwijzen wij naar de Kiesraad.