Religie, media en populaire cultuur

Nederlanders gaan steeds minder vaak naar de kerk. Maar zijn ze ook minder gelovig geworden?

We zien namelijk tegelijkertijd dat mensen vaak gebruik maken van oude religieuze vormen in een modern jasje. Mensen aanbidden hun idolen zoals goden worden aanbeden en rituelen in de sport krijgen vorm op misschien wel dezelfde manier als religieuze rituelen. Bovendien is geloof steeds vaker online te vinden op bijvoorbeeld Youtube en Instagram. En wat denk je van uitgebreide fictieve vormen van godsdienst in series en films, zoals Star Wars en Game of Thrones, of in game-klassiekers zoals Skyrim? Allemaal voorbeelden van een link tussen religie en media en populaire cultuur. De vraag is of dit daadwerkelijk oude vormen van godsdienst te noemen zijn. En welke invloed hebben media op religie en andersom? Dit zijn vragen waar jij in je profielwerkstuk mee aan de slag kunt gaan!

Neemt sport culturele functies van religie over?

Maar hoe pak je dat precies aan? Neem het voorbeeld van voetbal. Dit staat bol van de religieuze metaforen en uitdrukkingen. Stadions zijn ‘sporttempels’ en worden ‘heilige grond’ genoemd, bij Ajax spelen ‘godenzonen’ en de bijnaam van Johan Cruijff is ‘de Verlosser.’ Sommige wetenschappers zeggen dat voetbal een nieuwe godsdienst is. Maar in hoeverre gaat die ‘sport-is-religie-vergelijking’ op? Jij kan daar onderzoek naar doen. Onderzoek bijvoorbeeld een casus, zoals supporterscultuur in het voetbal, aan de hand van twee verschillende theorieën over religie. Je kan kijken in hoeverre sport functies vervult die oorspronkelijk bij religie horen. Sport zorgt bijvoorbeeld - net als religie - voor sociale binding, algemene vorming en een gedeelde identiteit. Maar hoe werkt dat precies in sport? En werkt dit dan op dezelfde manier als bij religie? Is de functie van een kerkdienst te vergelijken met het bezoeken van een voetbalwedstrijd? Om dit te onderzoeken zou je bijvoorbeeld bezoekers van de EO-Jongerendag kunnen vragen om de sfeer in het stadion te te beschrijven. Diezelfde vraag kun je stellen aan bezoekers van een voetbalwedstrijd. Gebruiken zij dezelfde taal of zijn er duidelijke verschillen?

Is het aanbidden van idolen een vorm van geloof?

Vergelijkbaar met de manier waarop sporthelden aanbeden worden, hebben popartiesten ook een opvallende status. Voor je profielwerkstuk kan je onderzoeken hoe een fenomeen uit de populaire cultuur, zoals het aanbidden van popartiesten, wel en niet als religie begrepen kan worden. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van Fardo Eringa. Zij is PhD-student en doet onderzoek naar ‘michaeling’. In haar onderzoek kijkt ze naar fans van Michael Jackson die rituelen voor hem uitvoeren en zelfs op pelgrimage gaan naar belangrijke plaatsen uit zijn leven. In de video hieronder vertelt Fardo over haar onderzoek.

Let er bij deze vorm van onderzoeken op dat je onderzoeksvraag goed afgebakend is. Zorg ervoor dat je jezelf beperkt tot één of hooguit twee concrete theorieën over religie en dat je naar één specifiek voorbeeld (of casus) kijkt. Het is verleidelijk om te verdwalen in het verzamelen van onsamenhangende voorbeelden die aantonen dat populaire cultuur wel of geen vorm van religie is. Maar ten eerste mist je analyse dan diepgang en ten tweede zie je zelf door de bomen het bos niet meer. Een voorbeeld van een bruikbare theorie om inspiratie op te doen over de (culturele) functies van religie is het boek Lege Kerken, Volle Stadions van Ruud Stokvis. Als je meer tips over literatuur wilt, kan je altijd met het Alfasteunpunt (alfasteunpunt@rug.nl) mailen.

Religie en media

Naast onderzoek naar religie in populaire cultuur kan je onderzoek doen naar de wisselwerking tussen religie en media. Je kunt zowel kijken naar de beeldvorming van religie in de media (wanneer het bijvoorbeeld over religie en conflict gaat) als naar de manier waarop religieuze mensen en organisaties de media gebruiken voor hun geloof. Hierbij kan je denken aan grote evenementen zoals de Passion maar ook aan websites of YouTube-kanalen van en voor gelovigen, zoals RightNow Media. Jij kan onderzoek doen naar welke rol die media nu precies spelen. Ook hier is het belangrijk dat je het onderzoek afbakent en een concrete casus onderzoekt. Maak bijvoorbeeld een vergelijking tussen de online presentatie van twee verschillende geloofsgemeenschappen, bijvoorbeeld Alive in Christ en St. Andrews, en onderzoek wat de verschillen zijn. Hoeveel interactie is er tussen de gelovigen online, wat voor type content wordt er geproduceerd en wat zegt dat over het mediagebruik van deze groep mensen? Een voorbeeld van dit soort onderzoek is het artikel ‘Online Religion as Lived Religion’ van Christopher Helland.

Naast zo’n theoretisch onderzoek zou je ook zelf gegevens kunnen verzamelen. De vraag ‘hoe beïnvloeden bepaalde media de religieuze beleving van mensen’ kun je onderzoeken aan de hand van een uitzending van de Passion. Hoe denken gelovige en niet-gelovige mensen over het geloof nadat ze dit hebben gekeken? En verschilt deze ervaring tussen bepaalde geloofsgroepen, zoals katholieken en protestanten?

Zoals je ziet kunnen interviews waardevolle inzichten in de verhouding tussen religie en media opleveren. Maar om dit te bereiken zul je je vooraf wel goed moeten inlezen. Dat helpt je om de goede vragen te stellen. Bovendien heb je als onderzoeker bepaalde theoretische kennis nodig om de antwoorden die mensen je geven te kunnen verklaren.

Meer weten?

Ben je geïnteresseerd in religie in media en populaire cultuur, maar vind je het lastig om een goede vraagstelling te formuleren? Of heb je andere vragen waar je graag hulp bij zou willen hebben? Mail je vragen dan naar alfasteunpunt@rug.nl