Wat kunst met ons doet

Psycholoog Ralf Cox onderzoekt wat kunst met mensen doet – van hartslag tot associatie, van emotie tot sociale interactie. Zijn onderzoek laat zien dat kunstbeleving zowel meetbaar als ongrijpbaar is.

^{Tekst: Beau Oldenburg, Faculteit GMW / Foto’s: Henk Veenstra, met dank aan Kunstpunt Groningen}

Ralf Cox weet het nog precies. In het MoMA in New York sloeg hij een hoek om en stond ineens oog in oog met een gigantisch doek van Jackson Pollock, de kunstenaar die de bijnaam Jack the Dripper draagt. “Ik werd overweldigd door de spatten, de kleuren, de bevroren bewegingen. Het voelde alsof ik het schilderij werd ingezogen,” vertelt hij. “De bewegingen op het doek leken zich op mij te projecteren, ik maakte ze zelf ook.” Een levensveranderende ervaring wil hij het niet noemen. “Kunst hoeft niet altijd groots te zijn of je bestaan op zijn kop te zetten. Maar dit moment heeft me wel aan het denken gezet – en het heeft mijn onderzoek zonder twijfel beïnvloed.”

Toeschouwers

Waar kunsthistorici zich doorgaans richten op de context, stijl, techniek en de intenties van de maker – een vooral theoretische benadering – kijkt Cox juist naar de toeschouwer. Wat gebeurt er wanneer iemand een schilderij bekijkt of een muziekstuk beluistert? Welke gevoelens en gedachten komen op, welke lichamelijke reacties spelen mee, hoe bewegen mensen, en hoe geven mensen daar samen woorden aan? “Dat fascineert mij als psycholoog mateloos,” zegt hij.

Complexiteit

Het uitgangspunt van Cox en zijn team is dat kunstbeleving een complexe, individuele ervaring is die zich niet laat reduceren tot één factor. “Het gaat nooit alleen om emotie, of alleen om cognitieve interpretatie,” zegt hij. “De beleving is in de kern gelaagd. Het is altijd een samenspel van emoties, gedachten, lichamelijke reacties en gedragingen. Een kunstbeleving – net als andere belevingen trouwens – kun je niet tot één ding reduceren.”

Meten

“Dat klinkt misschien wat complex, en dat is het ook,” lacht Cox. “Je kunt niet alles tegelijk meten. En alles hangt met alles samen, dus het is lastig om het in kaart te brengen. Je moet keuzes maken. Toch proberen we steeds een aantal aspecten te meten – zoals emoties, interpretaties, hartslag en oogbewegingen – en deze met elkaar in verband te brengen. Ons doel is dat steeds beter te doen.”

Praktijk

Het is voor Cox belangrijk dat de inzichten niet beperkt blijven tot academische publicaties. Hij wil er ook iets mee teruggeven aan kunstenaars en het publiek. Zo werkte hij bijvoorbeeld samen met het Groningse Festival Hongerige Wolf. Bij een solodansvoorstelling vulde het publiek vóór en na afloop vragenlijsten in over hun gevoelens en verwachtingen. Direct na de voorstelling werden de antwoorden geanalyseerd om ze vervolgens tijdens een discussiesessie te bespreken met het publiek, de danseres, een festivalorganisator en de onderzoekers.

Feedback

De danseres op Hongerige Wolf was verrast door de verschillen in beleving en hoe gevarieerd die waren. Vooral de uiteenlopende emoties die toeschouwers in haar zagen en zelf ervoeren, maakten indruk. “Dat vond ze echt heel erg leuk,” zegt Cox. “Die inzichten neemt ze mee in de verdere ontwikkeling van haar voorstellingen. Zo wordt meten geen afstandelijke evaluatie achteraf, maar onderdeel van het kunstproces zelf. Het wetenschappelijke en het artistieke smelten als het ware samen.”

Dashboards

Die directe feedback werkt vooral bij performancekunst zoals dans en theater. Maar ook in musea experimenteert Cox met zogenoemde dashboards van de beleving: interactieve overzichten waarin bezoekers na afloop kunnen zien welke associaties, emoties en lichamelijke sensaties een kunstwerk bij henzelf én bij anderen opriep. “Met het dashboard hopen we de kunstbeleving te ondersteunen en inzichtelijk te maken,” zegt hij.

Sociaal

Aanvankelijk focusten Cox en zijn team op individuele kunstbeleving, maar al snel bleek dat onvoldoende. “Beleving is een sociaal proces, dat doe je samen. Meestal bezoeken mensen een museum of voorstelling met anderen, en dan gaan ze praten over wat ze gezien hebben. Met die dashboards hopen we dat gesprek op gang te brengen. Zo versterk je zowel de ervaring als de betekenis die eraan wordt gegeven.”

Twijfels

Veel kunstenaars zijn benieuwd naar hoe hun werk overkomt op mensen. “Daar hebben ze doorgaans weinig inzicht in,” zegt Cox. Tegelijkertijd krijgt hij ook terughoudende reacties. Kun je wat kunst teweegbrengt bij mensen wel vangen in cijfers? Doe je het werk daarmee niet tekort? Kunstenaars vrezen soms dat gegevens door beleidsmakers of subsidieverstrekkers gebruikt zouden worden om kunst te beoordelen of te rangschikken.

Brede aanpak

Cox: “Ik begrijp die angst wel. Maar dat is zeker niet wat wij doen. We proberen kunst niet te vangen in getallen, en we reduceren het ook niet tot een like of dislike. We willen niet aangeven welke kunst meer of minder ‘waard’ is.” Volgens Cox gaat het juist om de brede aanpak: laten zien dat kunstbeleving een complexe ervaring is, die ook heel individueel is. Dat kun je niet simpelweg op groepsniveau uitdrukken, maar je kunt wel algemene patronen destilleren die zich bij ieder individu op een andere manier manifesteren. “Zo blijft het ongrijpbare van kunst zichtbaar, zonder de rijkdom van individuele ervaringen te verliezen.”

Meer informatie

• Ralf Cox