Liekuut | Waarom een ledenplicht voor politieke partijen een goed idee is

In ‘Liekuut’, Gronings voor rechtuit of rechtdoorzee, delen we regelmatig de blik van één van onze wetenschappers op een actueel thema. Zo laten we zien dat RUG-onderzoekers een bijdrage leveren aan het maatschappelijke debat.

_{Opgetekend door Jaap Ploeger, Corporate Communicatie RUG}

Anders dan in verscheidene Europese landen hoeven politieke partijen in Nederland geen leden te hebben. Waarom eigenlijk niet, en zou het niet wenselijk zijn om een minimumaantal te verankeren in de wet? De ‘olifant in de Tweede Kamer’ is de PVV met als enige lid Geert Wilders. Universitair docent staatsrecht Sam Maasbommel vindt dat een ledenplicht best in de op stapel staande Wet op de politieke partijen (Wpp) opgenomen mag worden: ‘Waarom zou je in een democratisch bestel niet mogen regelen dat een politieke partij ook intern onze democratisch-rechtsstatelijke waarden onderschrijft?’

Grondwet

‘In Duitsland is de grondwettelijke rol van partijen sterk verankerd. Hun democratische interne organisatie, dus met leden(inspraak) vloeit rechtstreeks voort uit het Grundgesetz. Dat laat zich natuurlijk historisch verklaren; na de Tweede Wereldoorlog werd antidemocraten de kans ontzegd om de macht te grijpen, zoals Adolf Hitler deed met zijn NSDAP.

In Nederland zijn partijen verenigingen zonder bijzondere constitutionele status, ook al vervullen ze een belangrijke functie. Anders dan bij de oosterburen is daartoe de noodzaak niet gevoeld. Onze goeddeels uit 1848 stammende Grondwet gaat nog steeds uit van onafhankelijke en individuele volksvertegenwoordigers en zegt niets over samenwerking tussen ideologisch gelijkgestemden, binnen noch buiten het parlement. Partijen kwamen pas eind 19^e eeuw op – de ARP van Abraham Kuyper als eerste – en in de loop der tijd heeft het ledenverenigingsmodel zich ontwikkeld tot de standaard.'

Autocratische leiders

'De staat zag het op zijn beurt van oudsher niet als diens taak zich te bemoeien met de organisatie van bewegingen die uit de samenleving voortkomen. De zittende macht, zo leek vaak de gedachte, moet zoveel mogelijk ruimte bieden aan degenen die alternatieven aandragen of zelf aanspraak willen maken op regeringsverantwoordelijkheid. Deze houding van wat we wel ‘non-interventionisme’ noemen werkte zolang men dezelfde democratische waarden deelde, maar dit lijkt in 2025 voorbij te zijn. Nu wereldwijd autocratische leiders opstaan die het niet zo nauw nemen met zaken als persvrijheid, onafhankelijke rechtspraak en minderheidsrechten, is volgens mij de tijd aangebroken voor een ledenplicht bij politieke partijen.

We moeten niet denken dat intern debat automatisch zorgt voor keurig rechtsstatelijke plannen in verkiezingsprogramma’s. Dat dwing je niet af door simpelweg de wet aan te passen. Wat je hiermee wél kunt tegengaan, zijn enkele directe gevolgen van eenmanspolitiek — bestuurlijke chaos en een gebrek aan beleid.'

Volstrekte onbestuurbaarheid

‘De afgelopen anderhalf jaar hebben we namelijk kunnen zien wat er gebeurt wanneer één individu een beslissende stem krijgt in het landsbestuur. Geert Wilders krijgt als enig PVV-lid nul tegenspraak in eigen kring. Bovendien is er geen kweekvijver met gekwalificeerde partijgenoten om plaats te nemen in het parlement of de regering. De zevenendertigkoppige fractie doet relatief weinig en toen duidelijk werd dat de PVV zou toetreden tot het kabinet moesten er bewindspersonen uit de hoge hoed worden getoverd (al dan niet als tweede keus, zoals minister Faber).

Zij waren nauwelijks toegerust op hun taken, en de voorman bemoeide zich met al hun beslissingen. Het experiment eindigde geheel in stijl toen Wilders zelfstandig besloot de stekker uit het kabinet te trekken. Zelfs zijn ‘eigen’ ministers had hij van tevoren niet gemeld dat ze hun spullen konden pakken. Zo kwam het kabinet-Schoof tot stilstand – nadat het toch al nauwelijks iets in beweging had gebracht.’

Functie en verantwoordelijkheid van partijen

‘Het zou niet meer dan logisch moeten zijn dat de deelnemers aan het democratische proces ook zelf de kernprincipes daarvan naleven. Dan komt een partijprogramma in samenspraak tot stand en kan de partijleiding ook afgerekend worden op de verwezenlijking daarvan.

Laat in ieder geval het debat hierover beginnen. Een aantal partijen wil interne democratie als vereiste opnemen in de Wet op de politieke partijen (Wpp), die nu voorligt in de Tweede Kamer. Deze beoogt de regels voor partijen te bundelen, van financiering en subsidiëring tot – in het uiterste geval – het verbieden van een partij die een bedreiging vormt voor de democratische rechtsstaat. Een ledenplicht zou een waardevolle toevoeging zijn. Tijdens de parlementaire behandeling kan worden besproken of je daar een getal aan wilt verbinden.

Überhaupt is dan het moment om eindelijk eens fundamenteel te debatteren over de functie en verantwoordelijkheid van partijen. De ongeschreven regel dat ze eigenlijk altijd leden hebben gehad, is niet langer voldoende en uiteindelijk schadelijk gebleken voor (het vertrouwen in) de politiek. Daar hebben we nu zo’n twee jaar lang de wrange vruchten van mogen plukken.’

Meer informatie

• Sam Maasbommel
• Overzicht van alle 'Liekuut' opiniestukken