Ruimte voor kunst: hoe creativiteit en wetenschap samen kunnen gaan

Het Nederlandse platteland is in transitie: uiteenlopende claims op landgebruik botsen, infrastructurele ingrepen veranderen het landschap, en leefbaarheid staat onder druk door krimp en vergrijzing. Cultureel geograaf en sociaal planoloog Gwenda van der Vaart onderzoekt hoe kunstvormen als film, theater of muziek de bewoners van het platteland kunnen helpen daarmee om te gaan: ‘Gemeenschappen kunnen weerbaarder worden met behulp van kunst die over die veranderingen in hun omgeving gaat.’

^{Tekst: Gert Gritter, Corporate Communicatie RUG / Foto’s: Henk Veenstra}

Verbeelding in Verandering

Samen met plattelandsgeograaf Tialda Haartsen en PhD-onderzoeker Marit van der Haar heeft Van der Vaart begin 2025 het onderzoek ‘Verbeelding in Verandering’ afgerond, in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur. Van der Vaart: ‘Uit ons onderzoek blijkt dat kunst kan helpen om plattelandsbewoners veerkrachtiger en mondiger te maken in het ruimtelijke transitieproces. De emoties die ermee gepaard gaan – zoals ontkenning, boosheid en depressie – kunnen worden verkend, bespreekbaar gemaakt en uiteindelijk ook verwerkt. Verder kunnen mensen actief worden betrokken bij de ontwikkelingen in hun omgeving.’

Dialoog

In het kader van Verbeelding in Verandering werd onder meer de voorstelling ‘Iets met Boeren’ van Bureau Pees aangehaald. Dat betrok een breed publiek bij het actuele landbouwdebat om de polariserende toon daarin tegen te gaan. Ook werd het meerjarige programma Possible Landscapes van de Stichting Nieuwe Helden als voorbeeld gebruikt. Dat werkt met maquette-installaties die een ervaringsgerichte tentoonstelling neerzetten over wat er nu, morgen en overmorgen mogelijk is. Het stimuleert een dialoog over nieuwe perspectieven voor een duurzame leefomgeving. Van der Vaart: ‘Door kunst op de juiste manieren in te zetten kan zodoende een breder en inclusiever gesprek over de toekomst van het Nederlandse platteland gefaciliteerd worden.’

Windmolens in Pingjum

Eerder deed Van der Vaart, zelf afkomstig uit het Groningse dorp Grootegast, promotieonderzoek in het Friese dorpje Pingjum nabij de Waddenzee, met ongeveer 600 inwoners. ‘Tijdens mijn onderzoek kwam de manier waarop ze omgingen met de mogelijke komst van een windmolenpark naar voren en wat dat voor hun relatie met het landschap zou betekenen. Dat gebeurde aan de hand van participatief onderzoek. Ik hield groepsgesprekken en ik had een wandelinterview met 28 dorpsbewoners. Ook heb ik een creatieve workshop georganiseerd.’ Ook in Pingjum bleken op kunst georiënteerde gemeenschapsactiviteiten geschikt als middel om veerkracht en sociale cohesie te bevorderen. En daardoor ook versterking van wat in het Fries ‘mienskip’ heet: gemeenschap, inclusief onderlinge verbondenheid, bescherming en zelfredzaamheid.

Rugby en bagels

Het participatieve onderzoek van Van der Vaart impliceert veel persoonlijk contact met plattelandsbewoners ter plekke. ‘Ja, het is een soort “embodied experience”, waarbij je als onderzoeker als het ware meekijkt door hun lens. Je brengt natuurlijk ook je eigen persoon mee in het onderzoek, maar dat is niet erg mits beide partijen het als plezierig ervaren.’ Moet je als onderzoeker zelf ook artistiek zijn om haar soort onderzoek als cultureel geograaf te doen? Van der Vaart, lachend: ‘Nee hoor, ik zeg altijd dat mijn zus van onze ouders de creatieve genen heeft gekregen en ik de sportieve.’ De geograaf was tijdens haar studie en promotieonderzoek een verwoed rugbyspeler. ‘Eerlijk gezegd had ik het na mijn promotieonderzoek even gehad met de wetenschappelijke wereld. Met mijn vriend – nu mijn man - ben ik een jaar naar Australië gegaan, om rugby te kunnen spelen, allebei op behoorlijk niveau. Dat is daar een heel grote sport. Om ook nog wat geld te verdienen heb ik bagels verkocht in Brisbane. Maar toen ik vacatures van mijn oude faculteit zag, begon het toch te kriebelen en zijn we na dat jaar teruggekeerd naar Groningen.’ Zo werkt Van der Vaart nu als universitair docent aan de faculteit waar ze zelf ooit begon als bachelorstudent. Inmiddels is ze moeder geworden en heeft ze rugby verruild voor triatlons en trailrunnen. ‘Wat beter te combineren valt met de zorg voor onze zoon.’

Leefbaarheid Eemsdelta

Creatieve onderzoeksmethoden kunnen een effectief middel zijn om kennis van lokale gemeenschappen te vergaren en zo een beter begrip te krijgen van publieke reacties. Dat kan beleidsmakers helpen bij hun planningsprocessen. Daarom benadrukt Van der Vaart dat dergelijk onderzoek meer erkenning en ruimere toepassing in het wetenschappelijke onderzoek zou verdienen. Momenteel is ze betrokken bij het onderzoeksproject ‘Toekomst in Eemsdelta’. Het wordt uitgevoerd in opdracht van de Gemeente Eemsdelta en Stichting Voortgezet Onderwijs Eemsdelta om de ontwikkeling van de nieuwe Campus Eemsdelta in Appingedam te volgen, en dan met name hoe dit ervaren wordt vanuit de leerlingen en wat het doet met hun leefbaarheid en toekomstperspectief. Ook hier is het onderzoek deels participatief, zo werd er naast interviews en vragenlijsten ook gewerkt met een lesprogramma met VMBO-leerlingen van een van de middelbare scholen. Het is een goede manier om in contact te komen en informatie van deze vaak lastig bereikbare doelgroep te krijgen.

Piemelfontein

Tegelijk relativeert Van der Vaart: ‘Onderzoek toont ook aan dat de invloed van kunst contextafhankelijk is en dus niet altijd rozengeur en maneschijn is. Het is geen wondermiddel. Kunst kan verbindende, maar ook verdelende effecten hebben bij verschillende (groepen) inwoners. Je bereikt ook nooit iedereen. Er zijn altijd mensen die zeggen: ik heb niets met kunst. Al is het vaak ook wel: wat de boer niet kent …’ Toch is Van der Vaart groot voorstander van kunst-georiënteerde gemeenschapsactiviteiten. ‘Kunst wakkert de emotionele banden van mensen met hun landschap aan, vergroot hun kennis van de omgeving en zet ze aan om te reflecteren op de betekenis die ze aan het landschap toekennen. Een mooi voorbeeld is de “Piemelfontein” in Workum: een kunstwerk als uiting van onvrede toen Leeuwarden in 2018 Culturele Hoofdstad van Europa werd. De initiatiefnemers lieten hiermee een protest horen tegen de beslissingen die in hun ogen waren genomen over de hoofden van de gewone Fries.’

Meer informatie

Gwenda van der Vaart