Als alles is te vervangen en te maken, is het moeilijk te zien wat waarde heeft.

Zo schrijft Casper Luckerhof (Trouw, Tijdgeest 6-3-2021, 48-50) over de nieuwe roman Klara en de zon van Nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro. In deze roman, die zich ergens in de nabije toekomst afspeelt, worden ‘Kunstmatige Vrienden’(KV’s) ingezet bij het bestrijden van eenzaamheid. Zo zoekt een moeder een gespecialiseerde robot uit om haar ernstig zieke dochter bij te staan. En om haar te vervangen bij (mogelijk) overlijden. Deze KV moet een zo goed mogelijk gelijkende kopie zijn, het liefst nog ietsje beter. Dit verhaal stemt tot nadenken. Waar technologisering en kunstmatige intelligentie tot steeds meer toepassingen leiden, groeit de gedachte dat mensen vervangbaar zijn. Welk mensbeeld past daarbij? Wat voegen juist menselijke relaties toe? Zin ontstaat immers in verbondenheid, als we het relationele gedachtegoed binnen de geesteswetenschappen volgen.

Terug naar het citaat. Als het idee van vervangbaarheid wortel schiet (bijvoorbeeld in bedrijfsvoering of in beleid), ontneemt dat mensen het zicht op hoe hun inzet bijdraagt. Daarmee verdwijnt zin uit hun blikveld, en ontbreekt dat wat wezenlijk is –een invulling die het bestaan kleur geeft. Gevolgen van die leegte zijn voorspelbaar: eenzaamheid, verveling, een gebrek aan energie, zinloosheid. Mensen voelen zich niet-verbonden. Thema’s die in de huidige l ockdown nooit ver weg zijn. Evenmin in andere situaties waarin mensen zichzelf ervaren als nummer of niet-gezien. Alsof je in niemandsland bent. Je bent daar waar je niet wilt zijn. Of andere mensen oordelen dat jij beter elders kan zijn.

Voor jou zo maar een ander? De realiteit toont dat een concrete plek of rol vaak zomaar weer is gevuld. Of overbodig wordt. Hoe bevorderen we dan erkenning voor betaald en onbetaald mensenwerk? Dat gezien en gewaardeerd wordt dat ‘jij’ en ‘anderen’ op eigen wijze bijdragen? Dat mensen daartoe ook kansen krijgen? Zo stimuleren we betekenisvolle verbindingen.

Als niet alles is te vervangen en te maken, wordt zichtbaarder wat waarde heeft.

Hanneke Muthert

Hanneke Muthert is adjunct hoogleraar godsdienstpsychologie (RUG) en werkt in onderwijs en onderzoek over: rouw, werk & zingeving en ‘speakable spirituality’.

Meer weten? 25 tot 28 mei staat in het teken van werk en zingeving. De Rijksuniversiteit Groningen organiseert een lentecursus waarin we onderzoeken wat werk en zingeving met elkaar te maken hebben. Houd jij je bezig met zingeving en werk of wil je de master Werk en Zingeving gaan volgen? Geef je dan op voor deze lentecursus.