‘Ik hoop dat mensen hun ogen openen voor stadsnatuur’

Vogelnesten vertellen volgens bioloog Auke-Florian Hiemstra het verhaal van een snel veranderende wereld en houden ons bovendien een spiegel voor. Tijdens de Europese Nacht van de Onderzoekers, een jaarlijks wetenschapsfestival dat wetenschap dichter bij het publiek brengt, deelt hij als gastspreker zijn bijzondere verhalen. Een voorproefje van het festival op 26 september.

Tekst: Jelle Posthuma

Bioloog Hiemstra, verbonden aan de Universiteit Leiden, vertelt tijdens de Europese Nacht van de Onderzoekers over de bouwsels van dieren. ‘Als mensen zeggen: ‘Ik ga de natuur in’, bedoelen ze vaak dat ze de stad uitgaan. Terwijl er juist in de stad ontzettend veel natuur te vinden is, soms zelfs meer dan in het buitengebied eromheen.’ Hiemstra is gespecialiseerd in nestonderzoek. ‘Nesten zijn ongelooflijk spannend’, zegt hij enthousiast. ‘Ze worden gemaakt door dieren, maar vertellen óók het verhaal van ons mensen en van een veranderende wereld.’

Nieuwe nesten

Als voorbeeld noemt hij de meerkoet, een vogel waar hij veel onderzoek naar doet. ‘In de eerste Nederlandse vogelboeken uit de 18de eeuw staan prachtige platen van meerkoetnesten. De vogel zelf is in al die eeuwen niet veranderd, maar de nesten zijn totaal anders geworden. Een stadse meerkoet van nu zou een nest uit de 18de eeuw niet eens meer als nest herkennen.’

Dat komt door de leefomgeving van de meerkoet, die ingrijpend is veranderd. Waar de watervogel vroeger vooral organische materialen zoals riet gebruikte, bouwt hij zijn nest tegenwoordig met wat de mens achterlaat, van een Macdonalds zakje tot een plastic snoeppapiertje. ‘Het nest vertelt het verhaal van een veranderende wereld en van de invloed van de mens. We spreken tegenwoordig over het Antropoceen, het tijdperk waarin de mens de omgeving naar zijn hand zet en onomkeerbaar heeft veranderd.’

Wegwerpmaatschappij

Een van Hiemstra’s inmiddels bekendste vondsten is het Rokin-nest, genoemd naar de plek waar het in Amsterdam werd ontdekt. Volgens de bioloog is dit meerkoetnest te lezen als een geschiedenisboek. Het is vrijwel volledig opgebouwd uit plastic materialen, waarbij ieder snoeppapiertje exact kan worden gedateerd, simpelweg omdat plastic niet vergaat. ‘Hoe dieper we in het nest keken, hoe verder we teruggingen in de tijd. De onderste lagen bleken afkomstig uit het begin van de jaren negentig, slechts enkele jaren nadat de meerkoet voor het eerst in Amsterdam werd gezien. Het hele verhaal van de meerkoet in de stad lag in dit nest opgeslagen.’

Het nest laat bovendien zien hoe de mens met plastic omgaat. ‘In de jaren zestig vonden we plastic iets fantastisch: een materiaal dat nooit vergaat! Maar inmiddels is het een ramp geworden. We zijn het gaan gebruiken als een wegwerpproduct. Ik ben helemaal niet tegen plastic, maar waarom zou je een materiaal dat eeuwig meegaat inzetten voor iets dat je na één keer weggooit? Daar gaat iets ontzettend mis.’

Een spiegel voor de mens

We kunnen veel leren van de meerkoet, stelt Hiemstra. Op een plastic nest kan de meerkoet tientallen jaren broeden: recycling op zijn best. ‘Het bouwen van zo’n nest kost de meerkoet veel minder energie. Ieder jaar hoeven er slechts enkele materialen bij, alsof je een bed opnieuw opmaakt.' Mensen vinden de aanblik van zo’n plastic nest vaak zielig. Maar Hiemstra haalt een zwanennest aan, ook in de hoofdstad gebouwd, dat vol zat met plastic. 'Alle eieren komen uit, alle jonkies worden groot. Het was voor vogels een gigantisch succesvol nest.’

Tegelijkertijd is het plastic een bedreiging voor de natuur, vervolgt de bioloog. ‘Hoe zit het bijvoorbeeld met microplastics voor de vogels, of verstrikking in het plastic materiaal? Dat zijn grote vragen, die we nog moeten uitzoeken.’ Bovenal zijn de plasticnesten een spiegel voor de mens. ‘Het is eigenlijk best gênant dat wij van vogels moeten leren hoe je plastic kunt hergebruiken. Voor de meerkoet is het geen afval, maar een waardevolle grondstof. Was de mens maar meer-koet, zeg ik weleens.’

Creatieve dieren

Hoewel we als mens goed moeten nadenken over hoe we met materialen omgaan, wil Hiemstra in zijn lezing vooral bijzondere, positieve verhalen vertellen. Zo spreekt hij over de ekster, die zijn nest bouwt van anti-vogelpinnen, de metalen stekels die juist bedoeld zijn om vogels te weren. ‘Dat zegt zoveel over de creativiteit van de ekster. Het is de perfecte revanche: de vogels claimen hun eigen ruimte terug.’

Mensen maken vaak een strikt onderscheid tussen ‘mensendingen’ en ‘dierendingen’, zegt Hiemstra. ‘Maar nesten laten zien dat die scheiding helemaal niet bestaat. Vogels doen ‘dierendingen’ met materialen van de mens. Met mijn lezing wil ik mensen ook de ogen openen voor de stadsnatuur: voor de dingen die je zomaar tegenkomt op weg naar je werk.’

Het programma van de avond

De Europese Nacht van de Onderzoekers in het Forum bestaat uit ruim 55 activiteiten verspreid over vier verdiepingen, waaronder meer dan 35 verschillende science shows, talks, en science battles, gecombineerd met dans en muziek. Op het programma staan onder meer interactieve experimenten, wetenschapsquizzen en lezingen van uiteenlopende wetenschappers.

In de middag verzorgt Auke-Florian Hiemstra ook een speciale lezing voor scholieren, als onderdeel van het scholenprogramma. ’s Avonds geeft hij zijn publiekslezing in de Rabo Studio om 20:00 uur. Bezoekers wordt aangeraden om op tijd een ticket te reserveren via de website van Forum Groningen.

Het programma is gemaakt door: RUG Schools voor Wetenschap en Samenleving, Studium Generale, Universiteitsmuseum, Young Academy Groningen, Science LinX, Forum Groningen en BKB | Het Campagnebureau.