Een wifebeater? Hoe taal schadelijke ideeën versterkt

Woorden doen ertoe. Dat zal niemand die geïnteresseerd is in het nieuws, de politiek of de wetenschap of die op welke manier dan ook taal gebruikt, verbazen. Het gaat echter niet alleen om het vinden van de juiste woorden om elkaar te kunnen begrijpen. De woorden die we gebruiken, kunnen negatieve connotaties hebben die schadelijke ideeën versterken. Toch is er ook goed nieuws. Volgens Janet Fuller, hoogleraar Taal en maatschappij bij de Faculteit der Letteren, kunnen we woorden ook gebruiken om ideeën te betwisten en verandering in de samenleving teweeg te brengen.

_{Tekst: Marrit Wouda, Corporate Communicatie RUG/ Foto’s: Henk Veenstra}

Dominante ideeën

Fuller is sociolinguïst en houdt zich in haar werk vooral bezig met discoursanalyse. ‘Wat mij interesseert, is de rol van taal in de samenleving,’ zegt ze. ‘Woorden hebben invloed op de manier waarop we dingen zien, en de manier waarop we dingen zien, heeft weer invloed op hoe we daarover praten. Wat gender betreft, is het bijvoorbeeld goed om te beseffen dat genderrollen niet uit onze taal afkomstig zijn. Wij hebben ideeën over gender, en onze taal reflecteert en reproduceert die ideeën.’ Fuller legt uit dat het in de sociolinguïstiek vaak gaat over “hegemonische” discoursen, oftewel discoursen die dominant zijn. ‘Ze zijn dominant omdat er binnen een samenleving consensus over bestaat. Zo zijn er dominante ideeën over de “juiste” manier om vrouwelijk te zijn,’ legt ze uit. ‘Die ideeën komen echter niet uit de lucht vallen. Ze zijn dominant omdat mensen ze accepteren. Maar dat betekent ook dat we ze kunnen uitdagen!’

De witte wifebeater

Omdat we ideeën door middel van taal weergeven en versterken, kan dit proces soms schadelijk zijn, ook als dat niet onze bedoeling is. ‘We letten niet heel precies op wat we uitdrukken wanneer we dingen zeggen.’ Een van haar favoriete voorbeelden is de wifebeater, de term waarmee een wit mouwloos ondershirt voor mannen wordt aangeduid. Het is “gewoon” een naam voor een casual kledingstuk, maar wel één met zeer ongemakkelijke connotaties. ‘Door die naam te gebruiken, normaliseren we huiselijk geweld min of meer, wat ik problematisch vind.’ Ze vervolgt: ‘Bovendien houden we een stereotype idee van mannelijkheid in stand.’ Je ziet het inderdaad zo voor je: een lager opgeleide fabrieksarbeider die fysiek geweld pleegt en zo’n shirt draagt. ‘Dat is een stereotype: we zeggen daarmee dat dít de mensen zijn die huiselijk geweld plegen, terwijl we weten dat dat niet waar is. Huiselijk geweld wordt door allerlei soorten mensen wordt gepleegd.’ Volgens Fuller toont dit aan dat we ideeën in stand houden zonder ons hiervan bewust te zijn, ook als we die ideeën, als we er even verder over nadenken, niet echt geloven.

‘Het is maar een grapje’

Als je mensen vraagt om bepaalde woorden niet te gebruiken of te vervangen door andere woorden, kan dat natuurlijk weerstand oproepen. ‘Oh, maar het is maar een woord,’ wordt dan vaak gezegd. ‘Dat vind ik nogal ironisch,’ zegt Fuller. ‘Daarmee ontken je de rol van taal. Als taal niet belangrijk is, als het maar een woord is, dan kun je toch ook een ander woord gebruiken?’ Een ander excuus is dat het maar een grapje is. Daar is Fuller het ook niet mee eens. ‘Humor staat niet los van cultuur maar komt eruit voort,’ legt ze uit. ‘We vinden iets alleen maar grappig als we begrijpen waarom. Ik vind dat een heel zwak argument.’ Het is duidelijk dat woorden extra gewicht in de schaal leggen, ook al willen we dat niet. ‘Als we “wifebeater” een normaal woord vinden, bagatelliseren we iets wat eigenlijk zeer kwalijk is. Je kunt dan wel zeggen dat het gewoon een grapje is, en misschien is het niet je bedoeling om een grap te maken over mishandelde vrouwen, maar je draagt ook niet bij aan verandering.”

Dehumanisering

In berichten in de media over femicide van de laatste tijd wordt gesproken over de geweldspiramide. Hiermee wordt bedoeld dat geweld, en dan met name gendergerelateerd geweld, geworteld is in stereotypes, seksistische opmerkingen en grappen. Het gevolg daarvan is dat ernstiger gedrag hoger in de piramide wordt genormaliseerd. ‘Ik zou nog een stapje verder willen gaan,’ zegt Fuller. ‘Ik denk dat geweld vaak mogelijk gemaakt wordt door mensen te dehumaniseren, en dat begint voor een groot deel bij taal.’ Volgens Fuller is de eerste stap praten over mensen alsof ze minderwaardig en minder waardevol zijn in de maatschappij, alsof ze beesten zijn. Op die manier over groepen praten is het eerste teken van gebrek aan respect, en dat kan bepalen hoe we iemand zien. ‘De manier waarop je over groepen mensen praat, legitimeert een beeld dat je van hen hebt. Dat maakt het mogelijk om geweld tegen hen te plegen, omdat ze immers niet echt menselijk zijn.’

Stereotypering

Het is duidelijk dat het versterken van stereotypes door middel van taal betrokkenen echt kan beschadigen. ‘Maar stereotypering is in niemands belang,’ zegt Fuller. ‘We praten vaak over mannen en vrouwen alsof ze tegenover elkaar staan. Maar vrouwen een zeer beperkte rol toebedelen, is ook niet in het belang van mannen, omdat zij dan ook begrensd en beperkt worden in wie ze kunnen zijn. Niemand heeft er baat bij om mensen in rigide, stereotiepe hokjes te plaatsen.’

Maar er is hoop! Taal kan bepaalde ideeën versterken en we kunnen er dus bewust voor kiezen om die te betwisten. We gebruiken taal nu al om genderbinariteit te verminderen. Door meer genderneutrale termen te gebruiken, zoals ‘secretariaatsmedewerker’ en ‘verpleegkundige’ in plaats van ‘secretaresse’ en ‘verpleegster’, worden die beroepen toegankelijker voor mensen van alle genders. “Het gebruik van neutrale beroepsbenamingen en neutrale voornaamwoorden, zoals ‘die’ of enkelvoudig ‘hen’, is inclusiever voor non-binaire personen. Fuller voegt hieraan toe: ‘Dat is op zichzelf belangrijk, maar het leidt de aandacht ook af van de focus op gender.’ Het gebruik van genderneutrale voornaamwoorden daagt veel diepgewortelde ideeën over biologische sekse en gender uit. Fuller ziet dat dit aan het veranderen is. ‘Ik heb gemerkt dat het in het Engels enkelvoudig ‘they’ wordt gebruikt op manieren die niet specifiek gaan over genderinclusiviteit. Ik doe dit zelf niet van nature, maar mijn kinderen zeggen dingen als: “Die man kwam naar de klas en die gaf een presentatie.” Dat is gewoon hun taalgebruik. Dat is goed,’ vindt Fuller. ‘We moeten die achterhaalde en schadelijke ideeën blijven betwisten omdat we de wereld daarmee echt een stukje mooier kunnen maken.’

Meer informatie

Janet Fuller