AI Fabriek in Groningen zorgt voor digitale soevereiniteit

De Europese Unie hakte onlangs de knoop door: er komt een AI Fabriek in het voormalige Niemeyer-gebouw in Groningen. Ronald Stolk, senior adviseur IT-samenwerkingen en programmaleider digitalisering van de economische agenda van Nij Begun, en Bart Verheij, hoogleraar AI en argumentatie aan de RUG en boegbeeld digitaal van de bètafaculteit, lichten toe hoe het project tot stand is gekomen. Ook reflecteren ze op de wetenschappelijke achtergronden en maatschappelijke kansen.

^{Tekst: Britt Corporaal, Research & Impact RUG / Foto's: Henk Veenstra}

Een aanvraag met verschillende perspectieven

De AI Fabriek is gegrondvest in het probleemstuk digitale onafhankelijkheid. Stolk legt uit hoe het op zijn radar kwam: ‘De universiteit is volledig afhankelijk van bedrijven zoals Google en Microsoft. In combinatie met de huidige president van de Verenigde Staten betekent dit dat toegang tot universitaire gegevens en academische vrijheid toenemend onder druk komen te staan. Daarnaast betekent deze afhankelijkheid dat als Google besluit om de prijzen te verdubbelen, die kosten gewoon betaald moeten worden. Anders draait de universiteit niet meer.’ Toen Stolk dit inzag, startte hij het project Data Autonomie, later ondergebracht bij de Jantina Tammes School for Digital Society, Technology and AI van de RUG, en zette hij zich bij SURF in om het probleem op nationaal niveau aan te pakken.

In 2024 deed de Europese Unie een oproep voor de ontwikkeling van zogenaamde AI Fabrieken, datacentra met een supercomputer waar experts maatschappijgerichte AI-tools ontwikkelen. De reden: de EU wil op digitaal gebied niet volledig afhankelijk zijn van andere landen zoals Amerika en China.

Deze oproep sluit aan bij Stolks eigen werkzaamheden en daarom besloot hij een team samen te stellen dat een Nederlandse aanvraag kon indienen. ‘Ik was een beetje de spin in het web van de Nederlandse aanvraag. We moesten ervoor zorgen dat het voorstel breed werd ondersteund en dat er geld kwam: de EU eist namelijk dat het gastland een gedeelte van de kosten betaalt.’

De RUG en het UMCG reageerden enthousiast op het voorstel om een Groningse aanvraag voor te bereiden. Zij legden daarbij vooral nadruk op de kracht van het Noorden, zoals blijkt uit het samenwerkingsverband Universiteit van het Noorden, en stelden zich bereid om een kennisbijdrage te leveren. De AI Fabriek zal de digitale infrastructuur in de regio versterken en aantrekkelijker maken voor investeringen en talent.

Een deel van de Nederlandse bijdrage wordt gefinancierd vanuit Nij Begun, een programma voor Groningen en Noord-Drenthe om de schade door de aardgaswinning te herstellen en de regio sterker te maken. De overige financiering is afkomstig vanuit verschillende ministeries. Stolk benadrukt: ‘Bij het schrijven van de aanvraag hebben we rekening gehouden met zowel regionale als nationale belangen op het gebied van economie, overheid, onderzoek en onderwijs.’ Door deze verschillende perspectieven samen te brengen, benadrukt de aanvraag dat de Groningse AI Fabriek een diverse en toegankelijke plek zal zijn.

Het belang van kritisch gesprek

Het samenbrengen van verschillende perspectieven is fundamenteel voor de ontwikkeling van AI. RUG-hoogleraar Bart Verheij legt uit dat in het ontwikkelproces twee niveaus met elkaar in wisselwerking staan. Aan de ene kant gaat het om wat je met de technologie wilt bereiken – de menselijke kant. Aan de andere kant om de technische uitvoering, die in de kunstmatige intelligentie van vandaag neerkomt op de immense neurale modellen die nodig zijn om die menselijke doelen te realiseren.

De digitale uitdaging bestaat eruit dat deze twee niveaus met elkaar in balans moeten zijn. Vaak willen mensen doelen bereiken waar de techniek nog niet op voorbereid is. De bouw van de AI Fabriek brengt een boost aan de techniek voor AI-vraagstukken met zich mee, waardoor er nieuwe doelen gesteld en bereikt kunnen worden. `De fabriek wordt een open omgeving om daaraan te werken.’

Verheij ziet dat het belang van taal als de schakel tussen mensen en techniek groeit. `Iedereen is nu onderdeel van het grootste maatschappelijke AI experiment ooit: wat kunnen we met de AI techniek van vandaag? Bij elke vraag die we aan AI stellen, is het maar afwachten of wat gegenereerd wordt de moeite waard is. Want ‘AI- hallucinatie’ ligt altijd op de loer. Dat is nu eenmaal de aard van generatieve AI. Tegelijk zien we voor het eerst zinvolle wisselwerking tussen expliciet verwoorde kennis en leren van heel veel data. Je kan zeggen dat het gesprek tussen mens en machine is geopend door de komst van ChatGPT, Mistral en al die grote taalmodellen.'

Verheij ziet een duidelijke verbintenis van de call voor Europese AI Fabrieken met het huidige tijdsgewricht. Er is veel machtspolitiek op het gebied van AI aan de gang: ‘De AI Fabriek in Groningen doet dat op de Europese manier. Europa wordt getypeerd door discussies. Lidstaten van de Europese Unie vragen zich continu af: ben ik wel lid van de club? En wil ik dat eigenlijk wel zijn?’ In Europa is daarom veel aandacht voor gesprek, discussie, luisteren, bijsturen. `In de AI Fabriek gaat het net zo gonzen: wat is AI? Wat willen we dat het is? De fabriek is een plek om samen te bouwen aan AI techniek die bijdraagt aan de samenleving’.

Future Proof Computing

De AI Fabriek in Groningen is niet de enige door de EU gefinancierde faciliteit. Verspreid door Europa worden er maar liefst 19 opgezet, in 16 landen. In totaal leveren die fabrieken niet meer capaciteit dan de technologie buiten Europa, maar daar gaat het ook niet om, aldus Verheij: ‘Het is niet alleen maar de grootte die van belang is. Het gaat ook om wat we bouwen, hoe we bouwen.’ Waar een machine goed is in data verwerken, is er een menselijk perspectief nodig om de data op een zinvolle wijze toe te kunnen passen. ‘Dat betekent dus ook dat mensen, experts, ondernemers, de kans tot participatie moeten krijgen in het ontwikkelproces.’ Dit sluit goed aan op de Europese stijl van leven, waarin overleg een belangrijke rol inneemt. `Mensen hebben expertise, weten wat belangrijk is, machines moeten alles van ons en onze data leren. ‘

De oplossing voor de digitale uitdaging vindt Verheij in Future Proof Computing. Dit betreft toekomstgerichte verandering in onze denkwijze en gedrag met betrekking tot technologie. Verheij vertelt over de wisselwerking van software en hardware: ‘In het geval van neurosymbolische AI is het belangrijk om na te denken over hoe onze hersenen kunnen wat ze kunnen. We moeten niet alleen de netwerkstructuur van ons brein nabootsen, maar ook uitzoeken hoe de denkprocessen precies werken. Dat gaat nieuwe vormen van hardwareontwerp opleveren en nieuwe vormen van softwareontwerp. Onze algemene én technische universiteit heeft alle expertise op topniveau in huis en heel veel studenten die graag mee willen bouwen.’

De AI Fabriek van Groningen

Stolk legt uit dat de AI Fabriek in Groningen wordt opgebouwd door de vier consortiumpartners. SURF richt zich op de hardware, aangezien zij al ervaring hebben met landelijke supercomputer Snellius. TNO draagt zorg voor het verwerken van data, inclusief een Nederlands taalmodel. De AI coalitie voor NL en Samenwerking Noord zorgen dat er gebruikers aanhaken en dat de tools draaien. Het expertteam zal vanaf begin 2026 in de fabriek op vraaggestuurde wijze gaan werken. Dankzij de supercomputer (die uiterlijk januari 2027 operationeel is) zijn de partners in staat om bestaande data op nieuwe manieren te bekijken en om die data hanteerbaar te maken en zo nieuwe inzichten op te doen.

De AI Fabriek ondersteunt Nij Begun in het langdurig stimuleren van de regionale economie: ‘De AI Fabriek wordt omringd door een ecosysteem voor hands-on ondersteuning bij AI-gerelateerde vraagstukken.’ Zo stelt het kennisinstellingen, bedrijven en overheden in staat om kennis uit te wisselen en nieuwe ideeën op te doen. Daarmee sluit de AI Fabriek aan op de rol van de RUG als vijfde-generatie- universiteit, die CvB-voorzitter Jouke de Vries besprak bij de opening van het academisch jaar. Het is een plek waar experts vanuit verschillende disciplines kunnen samenwerken aan huidige maatschappelijke uitdagingen.

Nu de AI Fabriek is goedgekeurd, gaat de eerste stap van het project van start: het in kaart brengen van het regionale en nationale ecosysteem met betrekking tot AI. Er komen trainingen, praktische ondersteuning en coördinatie op projecten rondom AI, vooral op het onderwerp digitale soevereiniteit. ‘De cirkel wordt daarmee rond gemaakt: de AI Fabriek is ontstaan, omdat Europa zich zorgen maakte over de afhankelijkheid van Amerika en China. Nu de fabriek hier komt, kunnen we echt grote stappen maken met betrekking tot de digitale soevereiniteit van Noord-Nederland.’

_{In het artikel ‘Onze kernwaarden moeten voorop staan bij digitale keuzes’ vertelt Oskar Gstrein (themacoördinator Data Autonomie bij de Jantina Tammes School) dat de RUG zich inzet op volledige zeggenschap in 2030 over wie toegang krijgt tot haar data, met welke systemen die worden verwerkt en onder welke voorwaarden dat gebeurt. Binnen de RUG is een interdisciplinaire werkgroep bezig om een roadmap te maken die moet leiden naar een digitaal autonome universiteit in 2030. Gstrein kijkt samen met collega’s wat de beste manier van aanpak is.}

Meer informatie

• Ronald Stolk
• Bart Verheij