‘Onze kernwaarden moeten voorop staan bij digitale keuzes’

De EU wil zich beter wapenen tegen het oneigenlijke gebruik van data door de grote, veelal Amerikaanse, techbedrijven. Daartoe wordt regelgeving gemaakt en geld gestoken in Europese projecten zoals de zojuist aangekondigde AI Factory in Groningen. Op die manier wil men dataopslag en de ontwikkeling van digitale infrastructuren binnen de EU beleggen. De RUG zet in op volledige zeggenschap in 2030 over wie toegang krijgt tot haar data, met welke systemen die worden verwerkt en onder welke voorwaarden dat gebeurt. Een interdisciplinaire werkgroep brengt nu in kaart wat daarvoor moet gebeuren.

^{Tekst: Jaap Ploeger, Corporate Communicatie / Foto’s: Henk Veenstra}

De universiteit wil dat privacy, transparantie, openheid en academische vrijheid vooropstaan in het gebruik van data en de digitale infrastructuur en zet daar vol op in. ‘Voor zover ik weet zijn wij de enige universiteit die er op deze manier nu mee bezig is,’ zegt Data Autonomy coördinator en universitair hoofddocent Oskar Gstrein. Hij legt uit waar we nu staan en waarom we als RUG autonomer moeten worden als het gaat om onze digitale infrastructuur. ‘Data en de digitale infrastructuur bepalen steeds hoe de RUG haar kerntaken als universiteit uitvoert,’ begint Gstrein. ‘Onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering zijn voor een groot deel afhankelijk geworden van wat er met data mogelijk is.’

RUG-medewerkers gebruiken Google Workspace voor hun dagelijkse werkzaamheden. De leermanagementomgeving voor studenten en docenten, Brightspace, draait vanwege de schaalbaarheid – na de zomer loggen alle studenten massaal in – op Amazon Webservices. De publicatie van onderzoekspapers gebeurt in het programma Pure. Ooit het geesteskind van een kleine Deense startup, inmiddels onderdeel van Elsevier, een van de grootste uitgeverijen ter wereld. Als je door deze lens naar onze werkzaamheden kijkt kunnen we die niet doen zonder de (Amerikaanse) Big Tech bedrijven.

Ommuurde tuinen

Gstrein: ‘We hebben onszelf volledig afhankelijk gemaakt van die bedrijven. Dat is vanwege de efficiëntie, het gebruiksgemak en kostenoverwegingen. De hele wereld ging de afgelopen 10 tot 15 jaar naar de Cloud, dus de universiteit moest mee. Dan is het makkelijker om met bestaande partijen in zee te gaan dan om het zelf helemaal op te tuigen.’

Vrijwel alle diensten die wij gebruiken in ons dagelijks werk zijn geïntegreerd: denk aan Google mail, Google Drive en Google Meet. De systemen die we gebruiken zijn nu eigenlijk walled gardens, ommuurde tuinen, legt hij uit. De techbedrijven zorgen eigenlijk dat je niet meer buiten hun diensten om kunt, maar ook dat alles heel effectief met elkaar samenwerkt.

Waar het wringt

Gstrein: ‘Het is belangrijk om te beseffen dat wat wij als instelling doen, heel sterk wordt gedreven door dat wat deze techbedrijven willen. We zijn nu in de situatie dat onze informatie en data, onderdeel zijn geworden van een digitaal ecosysteem. Daarin draagt ons werk bij aan iets waar het niet voor bedoeld is. Purpose limitation, oftewel het gebruik van data voor doeleinden waar je wél toestemming voor hebt gegeven, komt in het geding. Dan hebben we over verlies van autonomie en onafhankelijkheid.’

De hoogkwalitatieve data die door wetenschappers is gepubliceerd (Elsevier), of informatie die op Linkedin (Microsoft) staat willen de techbedrijven als input gebruiken. Hiermee trainen zij hun AI-modellen zoals large language models (LLM) of general-purpose AI (GPAI) zoals ChatGPT.

Gstrein: ‘Je komt in een dimensie waarbij je geen controle meer hebt over wat er precies met jouw data gebeurt. Maar ook de manier waarop we onderwijs geven wordt bepaald door Brightspace en welke templates het platform aanbiedt en wat je daar mee kunt, of juist niet. Of de manier van publiceren van wetenschappelijk werk, is afhankelijk van wat Pure en Elsevier zichtbaar willen maken. En Google bepaalt onze dagelijkse workflow.’

Kernwaarden in het geding

De RUG moet een afweging maken tussen gebruiksgemak en controle over data en de digitale infrastructuur. Gstrein: ‘Daarnaast moeten we beseffen dat de academische vrijheid en vrijheid van meningsuiting in het geding komen als autocratische leiders zich met digitalisering gaan bemoeien en Big Tech naar hun pijpen gaat dansen. Omdat de Amerikaanse overheid nu allemaal eisen gaat stellen aan bedrijven vanwege nationale veiligheid en ruim baan wil geven aan AI zonder restricties moet de RUG een plan van aanpak hebben om niet langer afhankelijk te zijn.

Gstrein: ‘De vraag is nu waar willen we de controle over onze data beleggen? Binnen de RUG, binnen Nederland of in Europees verband? Probleem daarbij is dat je heel veel ideeën, regels en beleid kunt verzinnen, maar uiteindelijk moet iemand het doen. Een partij moet het ontwikkelen en naar de markt brengen. Wie gaat dat doen? Er moet overheidsbeleid komen dat zegt: centrale publieke diensten stappen over op digitale infrastructuren die we zelf kunnen beheren.’

Waardegedreven digitale infrastructuur

Volgens Gstrein is het gewoonweg te duur of organisatorisch te moeilijk om alles zelf te beheren. Het is niet realistisch dat de RUG of bijvoorbeeld SURF (ICT-coöperatie van Nederlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen) een digitale infrastructuur helemaal in eigen beheer opzetten. Gstrein: ‘De RUG heeft een manier nodig om naar een waardegedreven digitale infrastructuur over te stappen. Waar mogelijk proberen we zelf een infrastructuur op te zetten en onafhankelijker te worden. Dat kan het beste samen met andere universiteiten. Dan krijg je een betere onderhandelingspositie tegenover de techbedrijven.’

‘Uiteindelijk leidt die weg naar meer open standaarden en open source oplossingen, zoals documenten die je in alle gangbare software kunt openen. We willen alleen nog maar in zee met bedrijven die onze kernwaarden onderstrepen. Op het moment dat jouw waarden als publieke kennisinstelling in het geding komen door het gebruik van bepaalde diensten moet je ook weer gemakkelijk kunnen overstappen. Zo kom je uit die walled garden,’ zegt hij.

Roadmap 2030

Binnen de RUG is een interdisciplinaire werkgroep bezig om een roadmap te maken die moet leiden naar een digitaal autonome universiteit in 2030. Gstrein kijkt samen met collega’s wat de beste manier van aanpak is: ‘Een universiteit is een goede plek om er over te praten. Zeker binnen een brede universiteit als de RUG kun je deze opgave vanuit verschillende kanten bekijken. Als we de dreiging serieus nemen, moeten we ook gezamenlijk iets doen.’

‘Het is mooi dat het College van Bestuur van de RUG dat onderkent,’ aldus Gstrein. ‘De opdracht die voorligt bij de werkgroep is helder. We beginnen met het in kaart brengen van onze digitale infrastructuur. Hoe zit het met de afhankelijkheid? Waar en hoe is onze data opgeslagen, en wat gebeurt ermee? Wat moet onderdeel uitmaken van een waarde gedreven digitaal ecosysteem? Met die vragen gaan we de komende maanden aan de slag. De overtuiging om het te doen volgens onze eigen visie en waarden moet genoeg zijn om het eventuele ongemak van overstappen te verzachten.’

Meer informatie

• Oskar Gstrein