Het brein als blokkentoren

Al decennialang probeert Monicque Lorist, hoogleraar cognitieve neuropsychologie, te ontrafelen hoe het menselijk brein werkt. Wat beïnvloedt ons denken? Wat gebeurt er als we moe zijn, of ouder worden? “Er is nog zo veel wat we niet weten. Vragen waar ik graag antwoorden op zoek.”

_{Tekst: Beau Oldenburg / Foto’s: Henk Veenstra}

Je kent het misschien wel: als je ‘s ochtends naar je werk fietst, glijdt de omgeving gedetailleerd aan je voorbij. Maar na een drukke dag fiets je terug en ben je ‘opeens’ thuis. Wat er onderweg gebeurd is? Geen idee.

Dynamisch systeem

Juist die haperingen in onze mentale scherpte boeien Monicque Lorist. Als hoogleraar cognitieve neuropsychologie onderzoekt ze hoe het functioneren van het brein voortdurend kan variëren: waarom we ons het ene ogenblik energiek en scherp voelen, en even later juist traag en verstrooid. Mentale vermoeidheid, ouderdom, stress of zelfs een kop koffie – allemaal factoren die meewegen in hoe we denken, onthouden en besluiten nemen. “Het brein is geen vaststaand geheel,” zegt ze. “Het is een dynamisch systeem dat voortdurend in beweging is.”

Elke dag anders

Een van de kerninzichten uit Lorists onderzoek: cognitieve verschillen bestaan niet alleen tussen mensen, maar ook binnen één en dezelfde persoon. “We plakken elkaar snel etiketten op – iemand hééft een goed of slecht geheugen – maar in werkelijkheid gaan onze prestaties op en neer,” zegt ze. Begrijpen waar die schommelingen vandaan komen, is volgens haar essentieel om te kunnen bepalen wat een gezond functionerend brein eigenlijk inhoudt.

Kijken in het brein

Om zicht te krijgen op wat zich in het brein afspeelt, combineert Lorist gedragsonderzoek met hersenmetingen. Reactietijden, EEG’s en MRI-beelden leveren samen een gedetailleerd beeld van de hersenactiviteit tijdens cognitieve taken. “Je ziet bijvoorbeeld precies wat er gebeurt als iemand op een knop moet drukken bij het zien van een bepaalde letter. Dat soort simpele opdrachten onthullen veel over de samenwerking tussen aandacht, geheugen en besluitvorming.”

De impact van vermoeidheid

In haar vroege onderzoek keek Lorist naar de invloed van cafeïne. “Koffie maakt je niet zomaar alerter, maar versterkt je focus op wat jij belangrijk vindt.” Daarna verschoof haar aandacht naar mentale vermoeidheid. “Als je echt moe bent, verdwijnen er soms stukken van je dag uit je bewustzijn. Dat zijn signalen dat het brein te zwaar belast is.”

Compenseren

Lorist onderzoekt ook hoe het brein verandert naarmate we ouder worden. Ze wil af van het idee dat ouderdom automatisch achteruitgang betekent. “Veroudering is geen passief proces. Op alle leeftijden zien we dat we ons kunnen aanpassen aan veranderingen, ook als we ouder worden.”

Houd het brein scherp

Maar die flexibiliteit is niet oneindig, waarschuwt de onderzoeker. Naarmate we ouder worden, veranderen de structuren en verbindingen in het brein. Daarom is blijvende cognitieve uitdaging essentieel. “Sudoku is leuk, maar traint vooral één vaardigheid. Wat je brein echt nodig heeft, is complexiteit: meerdere functies tegelijk aanspreken. Denk aan dansen of het leren bespelen van een instrument.” Ze vergelijkt het brein met een blokkentoren: “Hoe meer blokjes stevig zijn, hoe beter je een verlies hier en daar kunt opvangen.”

Pensioen als kantelpunt

Het pensioenmoment ziet Lorist als een belangrijke breuklijn in het leven. “Voor sommigen is het een opluchting – die zijn echt op. Maar voor anderen valt er opeens veel weg: de dagelijkse structuur, het contact met collega’s, de beweging van het woon-werkverkeer. Het is juist na het pensioen goed als mensen nieuwe hobby’s oppakken en nieuwe uitdagingen aan gaan om zo de blokkentoren stabiel te houden.” In een lopende studie onderzoekt ze hoe de hersenactiviteit verandert rond het pensioen.

Fit blijven

Zelf houdt Lorist haar brein scherp met haar werk, haar studenten – “die stellen vragen waar ik zelf nooit op zou komen” – en haar dagelijkse fietstocht van 25 minuten naar de universiteit. Ook voeding speelt een rol: ze eet bewust, weinig zoet, niets uit pakjes. Wat haar vooral drijft is haar nieuwsgierigheid. “Er is nog zó veel dat we niet begrijpen over het brein. Juist dat maakt dit vakgebied zo boeiend.”

Meer informatie

• Monicque Lorist