Wat kun je doen als jouw smartphone veel te snel kapot gaat?

De inkt van je printer is nergens meer te krijgen. Je koelkast begeeft het omdat er onderdelen inzitten die maar kort meegaan. En je oude smartphone werkt nog prima, maar je provider stopt met updates.

Allemaal voorbeelden van geplande veroudering. Kun je daar als consument juridisch iets tegen doen? Dat onderzocht jurist Tim van Zuijlen (37), die maandag 29 september promoveert. 

Hoe kwam je op dit onderwerp? Ging er bij jou thuis iets kapot?

'Het fascineerde me al veel langer dat producenten precies weten hoe lang hun producten meegaan, maar dat sommige spullen toch veel eerder kapotgaan dan nodig.

Toen ik een onderwerp voor mijn proefschrift zocht, wisselde ik met collega Rosalie ideeën uit. Ik wist toen nog niet dat er een juridische term was voor het onderwerp dat ik zo interessant vond, maar en zij schreef de term ‘geplande productveroudering’ op een servetje. Toen had ik mijn onderwerp. Ik moet dat servetje nog ergens hebben; als ik het terugvind, lijst ik het in.'

Je proefschrift draait om de vraag hoe consumenten juridisch iets kunnen doen tegen het opzettelijk verkorten van de levensduur van een product. Hoe vaak gebeurt dat? En bij welke producten gebeurt dat het vaakst? 

'Het is voor een deel een ingebakken economisch principe: onze economie draait beter als mensen vaker iets nieuws kopen. Dus dan moet een product niet te lang mee gaan.

Bij slimme producten zoals telefoons en computers zie je dat heel duidelijk. Het nieuwste model is belangrijker dan hoe lang het oude meegaat. Producenten kunnen bovendien sleutelen aan de levensduur, bijvoorbeeld door te stoppen met software-updates. Erg duurzaam is dat niet.'

De term geplande veroudering stamt uit de jaren dertig: door producten bewust een kortere levensduur te geven, werd in de crisisjaren de economie gestimuleerd. Als bedrijven hier al zolang mee bezig zijn, dan is bescherming van de consument toch  al lang en breed geregeld? 

'Dat valt dus tegen. Er spelen meer belangen dan consumenten en -milieubescherming. Er zijn lobbyisten die regelgeving tegenwerken en het belang van consumentenbescherming en duurzaamheid werd laat gezien, pas in de jaren zestig. Bovendien: ook het recht heeft ‘last’ van het ideaal van de liberale markteconomie.

Daarbij wordt soms vergeten dat consumentenvertrouwen juist essentieel is voor een sterke economie. Een goede bescherming tegen geplande veroudering kan dat vertrouwen juist versterken. Het is dus volgens mij in ieders belang!'

Eén van de problemen die je signaleert is de vraag: wat is een redelijke levensduur van een product. Hoe bepaal je dat?

'Dat kan heel moeilijk zijn, omdat dit oordeel afhankelijk is van een vergelijking met soortgelijke producten en de consumentenverwachting. In Nederland hebben we daar wel wat handvatten voor. Zo heeft een aantal grote spelers zoals de Mediamarkt, die heel goed inzicht hebben in de levensduur van producten, met elkaar afspraken gemaakt. Van een wasmachine – afhankelijk van de prijs – mag je als consument bijvoorbeeld uitgaan dat die 3, 5 of 7 jaar meegaat. Alleen is die termijn een stuk korter dan wat bijvoorbeeld de Consumentenbond realistisch vindt.

Dat is dus ook een van de aanbevelingen in mijn proefschrift: zorg ervoor dat de markt samen met consumentenorganisaties  levensduurlijsten voor slimme producten opstelt. Als dat niet lukt, moet de overheid ervoor zorgen.'

Wat moet er nog meer gebeuren om de consument beter te beschermen?

'Wat Nederland goed doet, is dat we een meer flexibele garantietermijn hebben. Die is minimaal twee jaar, maar kan langer zijn als je dat redelijkerwijs van een product mag verwachten. Alleen: als er iets mis is met het product, ligt na een jaar de bewijslast al bij de consument. Dat moet anders, omdat je dan als consument in limbo verkeert: je kunt misschien wel een remedie hebben (geld terug, vervanging, reparatie), maar je kunt niet bewijzen dat je een gebrekkig product hebt gekocht.

Wat ik ook aanbeveel, en wat over een jaar ook gaat gebeuren, is dat bedrijven bij updates niet alleen aangeven wat de positieve gevolgen zijn, maar ook de negatieve. Ten slotte lijkt het me goed als de markt zelf gedragscodes gaat opstellen; misschien dat ze zo wat kleur kunnen bekennen.'

Zie je nu al enige verbetering bij producenten? Het gaat toch voortdurend over de circulaire economie?

'Als je wandelschoenen of een tent koopt, is lang meegaan wel een selling point. Maar bij slimme producten zie ik het nog niet. Dat is toch allemaal ‘sneller, groter, dunner’, maar zelden: deze telefoon gaat extra lang mee!

Sterker nog, als je kijkt naar de levensduur van consumentenelektronica, dan neemt die de laatste jaren juist af terwijl de techniek verbetert.'

Er bestaat ook nog zoiets als psychologische veroudering: spullen die nog wel prima werken maar die we toch wegdoen omdat we het nieuwste van het nieuwste willen. Is daar juridisch iets aan te doen? 

'Dat valt grotendeels buiten het consumentenrecht, denk ik, maar is wél relevant. Denk aan fast fashion of een rij voor de nieuwste iPhone. Het is een dynamiek tussen consument en producent die je moet zien te breken. Grondrechtelijk en arbeidsrechtelijk zijn daar heel interessante dingen over te zeggen. Ik hoop dat iemand anders zich daarin wil verdiepen.'

En jijzelf?

'Op dit gebied ben ik een van de weinige specialisten in Nederland. Dus hier wil ik mee door. En ik wil me ook weer richten op AI en het recht. Daar geef ik ook al zo’n acht jaar les in. Dat vond ik twintig jaar geleden al razend interessant, maar toen lagen daar nog weinig mogelijkheden. Het doet me goed dat die ‘oude liefde’ nu zo wordt omarmd. Twee sporen dus!'