Het sprookje van de vrouwelijke paus

Mathilde van Dijk bekeek de nieuwe film over de vrouwelijke paus Johanna. De genderdeskundige, met de Middeleeuwen als aandachtsgebied, geeft commentaar op dit sprookje. Voor het bestaan, ooit, van een pausin ontbreekt historisch bewijs.

Het verhaal gaat dat er in de negende eeuw een vrouwelijke paus is geweest. De nieuwe film ’Pope Joan’ vertelt het verhaal van de jonge Johanna die zich verkleed zou hebben als man om door te kunnen leren in het klooster.

Vanwege haar wijsheid en rust wordt ze uitverkoren voor het hoogste ambt van de katholieke kerk. Twee jaar later valt ze, nog altijd volgens het verhaal, door de mand als ze tijdens de paasprocessie plotseling een kind baart.

Over wat er daarna met haar gebeurt, doen vele verhalen de ronde. Vanaf de 13de eeuw melden verschillende bronnen het bestaan van ’pausin’ Johanna, maar haar naam is niet terug te vinden in het Liber Pontificalis, het Boek der Pausen. Na de ontmaskering zou haar naam verwijderd zijn.

„Dat zóu kunnen”, zegt Mathilde van Dijk, specialist in genderverhoudingen in de Middeleeuwen en als kerkhistoricus verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. „De consensus is dat er nooit een vrouwelijke paus geweest is”, aldus Van Dijk. „Maar zeker weten doen we het niet. Geschiedenis is een discussie zonder eind. Dat is ook het mooie van deze film. Het laat zien dat Johanna nog niet uit de geschiedenis is verdwenen. Waar of niet, het gaat om het idee.”

Eerst maar het verhaal. Dat begint in een koude winter, ergens in het Frankische rijk. Bij het vuur in een groezelig hutje wordt een meisje geboren, in een arm gezin in een dorp. Johanna is voorbestemd tot het traditionele bestaan van een dorpsvrouw. Maar ze is leergierig en wil meer. Haar strenge vader vindt haar intellectuele ambities godslasterlijk, maar Johanna geeft niet op. Ze overtuigt haar broer, haar stiekem te onderwijzen en verrassend snel leert ze lezen en schrijven. Haar heldere geest en intellect trekken de aandacht van een plaatselijke leermeester. Op zijn aanraden wordt ze als het enige meisje toegelaten tot de kloosterschool.

De Duitse regisseur Sönke Wortmann maakte er een romantische film van. Een fictief verhaal, gepresenteerd als geschiedenis. Kerkhistoricus Mathilde van Dijk bekeek ’Pope Joan’ en noemt het een ’vermakelijke avonturenfilm’. „Het is een vrij vlakke film met weinig pretenties”, zegt ze. „Aan de man-vrouw verhoudingen wordt niet getornd. Het is duidelijk dat alleen mannen priester kunnen worden en dus ook paus.

Johanna is eigenlijk een stout, wijsneuzig meisje, dat veel bereikt, maar uiteindelijk toch wordt bestraft.”

De bisschop van Dorstad zit aan het avondmaal met een mooie vrouw op schoot. Johanna wordt binnen geleid. Ze is uitgenodigd om aan de kloosterschool te studeren, maar het schoolhoofd is tegen. Meisjes kunnen immers niet leren. „Wat heb je daarop te zeggen?”, vraagt de bisschop. De zaal valt stil. Johanna is een jaar of twaalf en staat na een lange reis in haar vuile lompen in de volle eetzaal. „Hoe kan een vrouw ondergeschikt zijn”, antwoordt ze bedachtzaam. „De vrouw is geschapen uit een rib van Adam. De man is uit klei gevormd.”

Het feest in de volle eetzaal is volgens Van Dijk ’wel erg clichématig verbeeld’. Grove mannen, veel viezigheid en mensen met de meest vreselijke vergroeiingen. Johanna is hier de verheven heldin, die zich niet neerlegt bij de onderdrukking van vrouwen. „Toch is de film geen feministisch pamflet” vindt Van Dijk. Johanna mag er immers nooit voor uit komen dat ze vrouw is.

„Het verhaal doet denken aan heilige travestie”, zegt Van Dijk. „Er bestaan verschillende legenden waarin meisjes zich verkleden als man en toetreden tot een kloosterorde. Die vrouwen werden vaak de ideale broeder.

Een van de dingen die hun in de verhalen overkomen, is dat ze ervan worden beschuldigd een vrouw zwanger te hebben gemaakt. Dat kan natuurlijk niet, maar de monnik uit het verhaal doet nederig boete. Pas als hij overlijdt, ontdekken de andere monniken dat ’hij’ eigenlijk een vrouw was. De monniken zijn dan vol bewondering. Van vrouwelijke heiligen werd altijd gezegd: „Zij was eigenlijk man geworden.” Dat was voor vrouwen veel moeilijker dan voor mannen. Want, dat moet gezegd worden, ook mannen moesten hard werken om ’echt man’ te worden, in de zin van geestelijk man.”

Johanna werkt in het klooster onder de naam Johannes Anglicus. Ze bekwaamt zich in de medische wetenschap en is aangesteld als vertaler van Griekse geschriften. Op een zomerdag loopt ze haastig door de kruidentuin. Een straaltje bloed loopt langs haar been. Een medebroeder uit zijn bezorgdheid. „Broeder Johannes, bent u gewond?” Johanna kijkt verschrikt op. „Een kleine snee, het is niks.”

„Een vrouw die menstrueert, bezoedelt het altaar, volgens een opvatting die toen gangbaar was”, vertelt Van Dijk. „In de Middeleeuwen geloofden ze dat er een bepaalde balans was in verschillende lichaamsvochten en elementen in het lichaam. Als er een meisje geboren werd kwam dat, in de visie van toen, doordat er iets was misgegaan tijdens de zwangerschap. Bij het meisje was het vuur, de lichaamskracht, onvoldoende ontwikkeld. Zij was gedoemd tot een bestaan als nat en vochtig wezen. Ze menstrueert en als ze een kind krijgt kan ze die voeden met melk. Meisjes kunnen daarom minder goed leren en zijn meer tot zonde geneigd dan mannen. Vrouwen zijn minder geschikt voor het geestelijke, want het geestelijke wordt met het vurige geassocieerd, met God. Maar er is wel enige speelruimte. Een vrouw die ascetisch leeft, kan haar water en vochtigheid kwijtraken. Door veel te vasten, stoppen de maandelijkse bloedingen, de vrouw wordt dan als man gezien.”

Op zijn sterfbed overhandigt Johanna’s broer haar een amulet met een beeltenis van Sint Catharina.

„Jullie zijn zusters in geest”, zegt hij. „Zij zal je verder leiden.”

De verwijzing naar Sint Catharina plaatst het verhaal in de dertiende-eeuwse discussie over de kerkelijke macht. Het verhaal van de welbespraakte martelares uit Alexandrië werd destijds gebruikt als argument om ook vrouwen te laten prediken. „Catharina is een martelares uit de vierde eeuw. Op een dag hoorde ze geloei van koeien en zag ze dat de keizer een groot offer bracht aan Jupiter. Catharina ging met hem in discussie en bekeerde vijftig aanwezige filosofen en de keizerin tot het christendom.

Catharina werd als straf ter dood veroordeeld. Zo werd ze de beschermheilige van de theologie. Na het Tweede Concilie is Catharina, vanwege gebrek aan historische authenticiteit, geschrapt uit de heiligenkalender. Toch is zij nog altijd heel aanwezig.”

Zo is het ook met ’pausin’ Johanna. „Het laat ons de kracht van verhalen zien” vindt Mathilde van Dijk. „Die hoeven niet feitelijk juist te zijn, want er is vrijheid om te spelen met geschiedenis. Blijkbaar blijft het verhaal ons boeien en kan het ons telkens iets nieuws vertellen.”

© Trouw 2010