Dode Zeerollen ouder dan gedacht

Veel Dode Zeerollen zijn ouder dan eerder werd gedacht. En niet alleen dat: ook blijkt dat twee fragmenten van de bijbelse rollen uit de tijd stammen van hun vermoedelijke auteurs. Dit constateert een internationaal team van onderzoekers onder leiding van prof.dr. Mladen Popović van de Rijksuniversiteit Groningen. In hun onderzoek combineren zij radiokoolstofdatering, paleografie en kunstmatige intelligentie in een nauwkeuriger datumvoorspellingsmodel: Enoch.

Sinds hun ontdekking hebben de Dode Zeerollen ons begrip van de Joodse en Christelijke oorsprong veranderd. Maar hoewel de algemene datering van de rollen tussen de derde eeuw voor Christus en de tweede eeuw na Christus ligt, konden individuele manuscripten tot nu toe niet goed gedateerd worden.

De datering van individuele manuscripten is meestal alleen gebaseerd op paleografie - de studie van oude handschriften. Het traditionele paleografische model heeft echter geen solide, empirische basis. Van de meeste Dode Zeerollen is geen kalenderdatum bekend en er zijn geen andere gedateerde manuscripten uit die periode beschikbaar voor een paleografische vergelijking. Tussen de weinige manuscripten met datum in het Aramees/Hebreeuws uit de vijfde-vierde eeuw voor Christus en de late eerste en vroege tweede eeuw na Christus zit een kloof die een nauwkeurige datering van de meer dan duizend rollen en fragmenten uit de Dode Zeerollen-collectie niet mogelijk maakt.

Datumvoorspellingsmodel Enoch

Deze kloof is nu gedicht door onderzoekers in het ERC-project The Hands That Wrote the Bible. De onderzoekers combineren in dit project koolstofdateringen van 24 monsters van de rollen met een paleografische analyse met behulp van een op machine-learning gebaseerd model dat een Bayesiaanse ridge regressiemethode toepast. De nieuwe C14 data zijn betrouwbare, empirische tijdsmarkeringen die de paleografische kloof tussen de vierde eeuw voor Christus en de tweede eeuw na Christus overbruggen. Ze bieden een objectieve datering voor de schrijfstijlen in de geteste manuscripten.

Nauwkeuriger resultaat

Op basis van deze informatie trainden de onderzoekers het datumvoorspellingsmodel Enoch. Ze gebruikten een eerder intern ontwikkeld diep neuraal netwerk voor detectie van handgeschreven inktspoorpatronen, BiNet, in gedigitaliseerde manuscripten. Dit maakt een daaropvolgende geometrische vormanalyse mogelijk op microniveau van het inktspoor, zoals kromming (ook wel textuur genoemd), maar ook op het niveau van karaktervormen (ook wel allografie genoemd). Deze analyse biedt een kwantitatieve en empirische basis voor de stijlanalyse van handschriften die de traditionele paleografie niet kan leveren. Kruisvalidatie toonde vervolgens aan dat Enoch op C14 gebaseerde dateringen op basis van stijl kan voorspellen met een onzekerheid van ongeveer 30 jaar. Dit is zelfs nauwkeuriger dan de resultaten van directe koolstofdatering in het periodebereik van 300-50 voor Christus.

Krachtig nieuw hulpmiddel

Nu Enoch klaar is voor gebruik, wordt het mogelijk om de ongeveer duizend Dode Zee-manuscripten uit deze periode te dateren. De onderzoekers hebben een eerste stap gezet door Enoch de gebinariseerde afbeeldingen van 135 rollen te geven en de datumvoorspellingen te laten evalueren door paleografen. Met Enoch hebben onderzoekers een krachtig nieuw hulpmiddel dat ze kunnen gebruiken om hun eigen subjectieve schattingen voor specifieke manuscripten te ondersteunen, te verfijnen of aan te passen, vaak tot een nauwkeurigheid van slechts 50 jaar voor manuscripten van meer dan 2000 jaar oud.

Kunstmatige intelligentie

Enoch is het eerste volledige op machine-learning gebaseerde model dat gebruik maakt van ruwe beeldinvoer om datumvoorspellingen te doen voor handgeschreven manuscripten, terwijl het transparantie en interpreteerbaarheid garandeert door zijn verklaarbare ontwerp. De combinatie van empirisch bewijs (C14 uit de fysica en op karaktervorm gebaseerde analyses uit de geometrie) brengt een mate van gekwantificeerde objectiviteit in de paleografie die nog nooit eerder in het veld is bereikt. En de methoden die aan de basis liggen van Enoch kunnen worden gebruikt voor het voorspellen van data in andere gedeeltelijk gedateerde manuscriptcollecties.

Ouder dan gedacht

De eerste resultaten van Enochs datavoorspellingen, gepresenteerd in het PLOS One artikel, tonen aan dat veel Dode Zeerollen ouder zijn dan eerder gedacht. Dit verandert ook hoe onderzoekers de ontwikkeling van twee oude Joodse schriftstijlen, die ‘Hasmonees’ en ‘Herodiaans’ worden genoemd, moeten interpreteren. Specifieker gezegd kunnen manuscripten in Hasmonees schrift ouder zijn dan de huidige schatting van ca. 150-50 voor Christus en ontstond het Herodiaanse schrift eerder dan voorheen werd gedacht. Dit suggereert dat deze schriften naast elkaar bestonden sinds het einde van de tweede eeuw voor Christus in plaats van het midden van de eerste eeuw voor Christus, wat de heersende opvatting is.

Significante invloed

Deze nieuwe chronologie van de rollen heeft een significante invloed op ons begrip van politieke en intellectuele ontwikkelingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied tijdens de Hellenistische en vroeg-Romeinse perioden (eind vierde eeuw voor Christus tot tweede eeuw na Christus). Het maakt nieuwe inzichten mogelijk in geletterdheid in het oude Judea in relatie tot historische, politieke en culturele ontwikkelingen zoals verstedelijking, de opkomst van de Hasmonese dynastie en de opkomst en ontwikkeling van religieuze groeperingen zoals de groeperingen achter de Dode Zeerollen en de vroege Christenen.

Bijbelschrijvers

Verder stelt deze studie vast dat 4QDanielc (4Q114) en 4QQoheleta (4Q109) de eerste bekende fragmenten zijn van een bijbels boek uit de tijd van hun vermoedelijke auteurs. We weten niet wie het Boek Daniël precies afmaakte, maar de algemene aanname is dat deze auteur dat deed in de vroege jaren 160 voor Christus. Ook nemen geleerden voor Prediker (Qohelet) aan dat een anonieme auteur uit de Hellenistische periode (derde eeuw voor Christus) achter dit Bijbelse boek zat, in plaats van de opvatting van de traditie dat het koning Salomo uit de tiende eeuw voor Christus was. Onze nieuwe koolstofdatering voor 4Q114 en de voorspelling van Enoch voor 4Q109 plaatsen deze manuscripten in dezelfde tijd als deze anonieme auteurs uit respectievelijk de tweede en derde eeuw voor Christus. Deze resultaten hebben nu dus de mogelijkheid gecreëerd om tastbaar bewijs te bestuderen van de handen die de Bijbel schreven.

Meer informatie

• Referentie: Mladen Popović, Maruf A. Dhali, Lambert Schomaker, Johannes van der Plicht, Kaare Lund Rasmussen, Jacopo La Nasa, Ilaria Degano, Maria Perla Colombini, Eibert Tigchelaar, Dating ancient manuscripts using radiocarbon and AI-based writing style analysis
• Onderzoekers in Beeld: Mladen Popović