Taal als vorm van therapie

Merel Keijzer onderzoekt hoe het leren van een nieuwe taal bijdraagt aan gezond ouder worden. Prof. dr. Keijzer , hoogleraar Engelse Taalkunde en Engels als Tweede Taal aan de Faculteit der Letteren, is een van de acht winnaars van de Ammodo Science Award for fundamental research 2023. “De relatie tussen taal en gezondheid is veel belangrijker dan vaak wordt aangenomen.”

Toen Merel Keijzer in 1998 aan haar eindexamens begon, was een carrière in taalonderzoek niet wat ze voor ogen had. “Ik had weliswaar een pakket met vooral talen, maar ik had me ingeschreven voor de studie orthopedagogiek. Een paar weken voor het begin van mijn studie kreeg ik twijfels. Op het allerlaatste moment ben ik toen geswitched naar Engels.”

Tijdens haar studie ontwikkelde Keijzer een duidelijke voorkeur voor taalkunde. “Hoe mensen een taal leren vond ik bijvoorbeeld heel interessant. Ik ben toen ook vakken gaan volgen bij Toegepaste Taalwetenschap. Daar leerde ik hoe je een onderzoek opzet, data verzamelt en analyseert. Ik vond dat meteen een razend interessant proces, en dat vind ik nu nog. Ik zie dat ook bij mijn promovendi: de verschillende fases van nadenken over een onderzoeksprotocol, van werven van deelnemers, verzamelen van data en dan, bij de data-analyse, dat spannende ‘nu komt het dan’-moment: komen onze voorspellingen uit en waarom wel of waarom niet. Ik wist al snel dat ik verder wilde gaan met onderzoek.”

Moeite om twee talen te scheiden

Keijzer deed promotieonderzoek naar taalverlies bij Nederlandse emigranten in Canada. “Je zou denken: hoe langer mensen uit Nederland weg zijn, hoe slechter hun Nederlands wordt. Maar een aantal van de oudere deelnemers aan mijn onderzoek leken hun Engels te verliezen, en vielen steeds meer terug op het Nederlands. Hierdoor liepen deze mensen tegen allerlei problemen op, bijvoorbeeld in de communicatie met hun dokter of soms zelfs met hun kinderen die nooit Nederlands hadden leren spreken.”

Na haar promotie kreeg Keijzer een beurs om verder onderzoek te doen naar het gebruik van de eerste taal, nu bij een groep oudere Nederlanders in Australië. Anders dan ze in eerste instantie dacht, bleken zij niet zozeer veel meer Nederlands te gebruiken, maar kregen ze moeite om het Engels en het Nederlands te scheiden. “Als je ouder wordt, gaan bepaalde functies van de hersenen achteruit, waaronder het inhibitievermogen. Hierdoor kunnen talen steeds meer door elkaar gaan lopen. De oudere Nederlanders in Australië gebruikten in hun Nederlands allerlei Engelse woorden, en in hun Engels steeds meer Nederlandse woorden.”

Hersentraining

In 2013 verhuisde Keijzer naar Groningen en werd ze universitair docent aan de Faculteit der Letteren, waar ze het verband tussen taal en ouder worden nader ging onderzoeken. “Wat hiervan al bekend was, was erg gericht op de negatieve aspecten ervan: het gehoor gaat achteruit, mensen gaan langzamer spreken, ze begrijpen nieuwe woorden minder goed. Ik wilde graag onderzoeken of taal ook op een positieve rol kan spelen op latere leeftijd.”

Het was bekend dat meertaligheid, het kunnen spreken van twee of meer talen, een positief effect kan hebben op cognitieve en mentale gezondheid. Keijzer vroeg zich af of het leren van een tweede taal op latere leeftijd ook die positieve effecten op de gezondheid kan hebben. “Als je meer dan één taal beheerst en die ook regelmatig spreekt, dan zijn die talen altijd actief in je hersenen. Je hebt cognitieve flexibiliteit nodig om ervoor te zorgen dat die talen niet constant door elkaar gaan lopen. Je traint dus eigenlijk je hersenen als je meerdere talen spreekt.”

Een beter geheugen en meer welbevinden

Die flexibiliteit heb je ook nodig bij het leren van een nieuwe taal, zag Keijzer in haar onderzoek. Zij richtte het Bilingualism and Aging Lab (BALAB) op. Samen met haar onderzoeksgroep volgde ze een groep mensen tussen de 65 en 85 die een nieuwe taal leerden en zag positieve effecten, en niet alleen in de beheersing van de nieuwe taal. “Als je langere tijd je hersenen traint, dan zie je ook effecten die niets met taal te maken hebben: je kunt je aandacht beter bij iets houden, je kunt je flexibeler opstellen bij tegenslag, je kunt gemakkelijker wisselen tussen taken en gemakkelijker beslissingen maken. Vaak komen deze effecten vooral aan het licht als mensen wat ouder worden. Dat komt doordat de delen van onze hersenen die we nodig hebben bij het leren van een nieuwe taal en het spreken van meerdere talen, juist de delen zijn ook vaak achteruitgang laten zien als je ouder wordt.”

Uit één van de onderzoeken die Keijzer in samenwerking met Lifelines en het UMCG uitvoerde onder ruim 11.000 ouderen in Noord Nederland, bleek dat meertaligheid zorgt voor een beter geheugen en hogere mate van welbevinden. Ook het bespelen van een muziekinstrument bleek dat effect te hebben. “Maar het wordt pas echt leuk als je én meertalig bent én een muziekinstrument bespeelt”, zegt Keijzer. “Bij deze mensen zagen we het grootste effect, zowel in geheugen als in welbevinden.”

Taal en gezondheid

Keijzer wil zich verder verdiepen in de raakvlakken tussen taal en gezondheid. “Die zijn er veel meer dan we op het eerste gezicht denken. Als mensen het Nederlands niet goed beheersen, heeft dat invloed op het stellen van een medische diagnose, als een diagnostiek in het Nederlands gedaan wordt? En als mensen ouder worden, of dementie krijgen, in welke taal willen ze dan het liefst over hun klachten praten? Door mensen in de taal aan te spreken waar ze zich prettig bij voelen, kan een arts of een verpleegkundige mensen gerust stellen, ze beter begrijpen en begrijpen mensen de informatie zelf ook beter. Binnen de medische wetenschappen wordt voor ouderdomsgerelateerde klachten al snel naar farmacologische oplossingen gezocht. Mijn onderzoek laat zien dat taal belangrijk is om rekening mee te houden; in preventie, diagnostiek en de behandeling. Taal kan onderdeel zijn van het genezingsproces.”

Samen met de Hanzehogeschool en het lectoraat Healthy Aging startte Keijzer onlangs een nieuw onderzoek naar de rol van taal en motoriek bij vroege diagnostiek van alzheimer. “Bij mensen met beginnende dementie zie je dat er ook in taalgebruik dingen veranderen. Mensen zoeken naar woorden en kunnen bijvoorbeeld licht gaan stotteren. We onderzoeken of we taal kunnen gebruiken als onderdeel van de diagnostiek, vooral in combinatie met motorische veranderingen. Kunnen we door de taal en de spraak te analyseren zien of er iets aan de hand is, en dus of vervolgonderzoek nodig is?”

Een leven lang leren

Keijzer hoopt dat mensen een leven lang blijven leren. “Toen we begonnen met ons onderzoek waarin mensen boven de 65 een nieuwe taal gingen leren, zagen sommigen dat als een idioot idee. De gedachte was: oud worden is al complex genoeg, val ze niet lastig met iets als een nieuwe taal. Inmiddels is die tendens gelukkig omgeslagen. Deze fase in het leven wordt nu juist gezien als een tijd om nieuwe dingen te leren. Het is prachtig dat een taal leren het leven van iemand kan verrijken, en kan bijdragen aan meer gezonde gezonde jaren.”

Onderzoeksgroep

Op de Ammodo Science Award for fundamental research prijkt weliswaar alleen haar naam, maar Merel Keijzer ziet de prijs als een verdienste van haar hele onderzoeksgroep. “Ik ken geen enkele wetenschapper die alleen tot zijn of haar inzichten komt.” Het bedrag van €350.000,- dat aan de prijs verbonden is, stelt Keijzer in staat om haar groep uit te breiden met een postdoc-onderzoeker.