Europese veiligheid: kans en bedreiging voor de democratie

Hoe sterk is onze democratie? Wat er nu op het wereldtoneel gebeurt, is daarvoor bepalend, betoogt Pieter de Wilde, hoogleraar Europese Politiek & Maatschappij aan de Rijksuniversiteit Groningen. Binnen Europa zoeken partijen op dit moment in razend tempo naar hun visie op de verdedigbaarheid van hun land, een thema dat er tot nu toe amper toe deed. Wie zijn politieke vrienden? Wie zijn tegenstanders? Mondiale veranderingen gaan bestaande politieke tegenstellingen veranderen, ook in Den Haag.

_{Tekst: Helma Erkelens / Foto’s: Henk Veenstra}

De verschuiving van de mondiale machtsbalans zet nieuwe thema’s op de politieke agenda, stelt Pieter de Wilde, die hier onderzoek naar doet. Daarbij ontstaat ook een nieuwe politieke scheidslijn. Om dit te duiden, neemt hij een aanloop door de geschiedenis sinds 1945.

Links en rechts in de Koude Oorlog

‘Tijdens de Koude Oorlog was het politieke speelveld overzichtelijk,’ begint De Wilde. ‘De VS versus de USSR, kapitalisme tegen communisme, de oude klassenstrijd. In Nederland ging het om herverdeling van welvaart: links wilde meer, rechts minder. De Europese integratie stond nauwelijks ter discussie.’ Na de val van de Berlijnse Muur bleef de VS als enige supermacht over. De ‘Pax Americana’ preekte welvaart en vrede voor iedereen door globalisering, vrijhandel en liberale democratie. Europa en Nederland deden volop mee: uitbreiding van de EU, open grenzen, vrij verkeer en de invoering van de euro volgden. Maar niet iedereen profiteerde. Mensen zagen banen verdwijnen naar lagelonenlanden, en schaarse sociale huurwoningen naar immigranten en vluchtelingen gaan. Populistische partijen groeiden als kool.

Globalisme versus nationalisme

In de jaren negentig verschoof de politieke strijd van welvaartsverdeling naar identiteit. Kosmopolieten steunden open grenzen en internationale samenwerking, nationalisten riepen om “eigen volk eerst”, “grenzen dicht” en minder EU. ‘Over identiteit valt niet te onderhandelen’, aldus De Wilde. ‘Dat verhardt de strijd.’ Die polarisatie tast ook het democratische spel aan: verkiezingen worden niet meer gezien als een sportwedstrijd waarbij je ook kunt verliezen, maar als een strijd op leven en dood. ‘Verliezen is dan geen optie meer en dat ondermijnt de democratische rechtsstaat’, waarschuwt hij.

De kloof groeit

Ook in Nederland ziet De Wilde dit gevaar. De samenleving raakt steeds verder verdeeld: stemmers op PVV, Forum voor Democratie en SP keren zich tegen globalisering en Europese integratie, terwijl partijen als D66 en GroenLinks deze juist omarmen. De scheidslijn loopt ook tussen praktisch en theoretisch opgeleiden. Mensen met hun kapitaal in de handen, die hun brood hier in Nederland moeten verdienen en mensen met hun kapitaal in het hoofd, die overal online kunnen werken. ‘Deze groepen ontmoeten elkaar steeds minder, praten niet meer met elkaar. Dat leidt ook in de politiek tot hardere debatten en maakt compromisvorming bijzonder moeilijk. En dat is gevaarlijk voor onze democratie.’

Van open grenzen naar bescherming

Ondertussen is het mondiale speelveld ingrijpend veranderd. Trump torpedeerde de Pax Americana door handelsoorlogen, NAVO-kritiek en terughoudendheid in steun aan Oekraïne. ‘De vraag voor de Europese landen is: zijn de VS nog een bondgenoot, of een risico?’ aldus De Wilde. In Brussel groeit het besef dat Europa zichzelf moet beschermen. Het buitenlandbeleid richt zich nu minder op ontwikkeling en mensenrechten, en meer op bescherming tegen China, Rusland en de VS. ‘Er ontstaat een nieuw politiek verhaal: de EU als beschermer van eigen industrie, veiligheid, voedsel- en energievoorziening. Alle lidstaten beseffen: dit kunnen we dit niet alleen. Het nieuwe veiligheidsverhaal maakt oude politieke tegenstellingen minder relevant.’

Nieuwe flexibiliteit

Dat leidt tot opmerkelijke acties. De Wilde wijst op het feit dat de Italiaanse premier Meloni namens de EU naar Trump gestuurd wordt om ervoor te pleiten dat hij de EU ontziet met zijn importtarieven. ‘Dat daarvoor een radicaal rechts staatshoofd wordt gevraagd, zou eerder ondenkbaar zijn geweest, maar daar is kennelijk overeenstemming over. Het gebeurt omdat zij ideologisch wat dichter bij Trump staat en het minder botert met voorzitter van de Europese Commissie Von der Leyen. En Meloni op haar beurt - geen fan van de EU - is ineens bereid om Europa te vertegenwoordigen. Ze heeft haar pro-Russische houding in de ijskast gezet en zij beseft dus dat het EU-belang ook Italië dient. Kortom, je ziet dat het overkoepelende belang van veiligheid de overhand krijgt. De polariserende thema’s gaan naar de achtergrond en in het politieke debat verdwijnen de scherpe kantjes.’

Veiligheid als verbindende factor

Ook in Nederland ziet De Wilde het begin van een trend. De VVD en het CDA hebben het veiligheidsverhaal omarmd. D66 en GroenLinks/PvdA sluiten zich aan. ‘In de samenleving ontstaat een breed gedragen besef: we moeten Nederland samen beschermen en dat kunnen we niet alleen. De onenigheid in het politieke debat komt weer in balans door het gevoel dat we er samen uit moeten komen. Dat is cruciaal voor een gezonde democratie.’

Oppassen voor angst

Toch waarschuwt De Wilde: het veiligheidsverhaal kan omslaan in verlammende angst. ‘Wanneer het zover komt dat er een crisis wordt uitgeroepen, staat de democratie buitenspel. Mechanismen van wetgevende, uitvoerende en controlerende machtsverdeling werken dan niet meer. Angst leidt er ook toe dat we niet meer kritisch naar politici kijken, niet meer in debat gaan en het kan leiden tot machtsmisbruik. Zie hoe Hitler in 1933 de macht naar zich toetrok na de Rijksdagbrand.’

Tegengeluid is nodig

Het nieuwe verhaal zal een tegengeluid krijgen, verwacht De Wilde. Hij hoopt het ook: ‘Een gezonde democratie heeft dat nodig om goed te functioneren.’ Tegengeluid zorgt voor balans. Maar het is nog afwachten wat dit tegengeluid gaat worden.

Meer informatie

• Pieter de Wilde