Ex ungue leonem

Het veranderende beeld van de sfinx

Wie is de sfinx? Een sluitende definitie is lastig: diverse culturen ontwikkelden hun eigen variant op de leeuw met een menselijk hoofd. Ons beeld in het westen is gekleurd door de schilders van de negentiende eeuw.

Ten eerste kennen we de vrouwelijke sfinx vanuit de Griekse mythologie. Als een dodelijk monster stelde ze elke passant uit Thebe haar raadsel. Oedipus kende het antwoord. Hoewel een alom bekend verhaal, is een van de eerste ontdekkingen van promovenda Liesbeth Grotenhuis dat deze episode geen traditie kent: pas rond 1800 introduceerden drie schilders de confrontatie als een nieuw, origineel thema.

Een heel ander wezen, gold in diezelfde tijd, was de Egyptische sfinx. De liggende sculptuur stelt de mannelijke farao voor en ligt vaak als wachter voor een ingang. Tot in 1863 een Amerikaanse kunstenaar, werkend in Parijs en Rome, de Griekse sfinx verving door de Egyptische variant. De twee wezens gaven elkaar een vleug mysterie mee, en versmolten min of meer.

De fin-de-siècle kunstenaars accentueerden de mystieke inhoud nog meer. Dat was te zien aan de steeds ijler wordende gestalte die de sfinx werd. Tegelijkertijd ontwikkelde zij zich tot een ultieme tegenpool: als verleidster die mannen ruïneerde en vernietigde, krijgt zij als femme fatale juist een pront uiterlijk.

Dit beeld ontwikkelde als een mannenfantasie. Tot Sarah Bernhardt al in 1880 een zelfportret als sfinx maakte: zij adopteerde de iconografie om zichzelf tot sterke vrouw te bombarderen. Met succes. Tot op heden zien we zangeressen in de intrigerende sfinxhuid kruipen.

Proefschrift: https://hdl.handle.net/11370/d022b606-9a5e-4428-876f-aa9e2685b871