To proclaim, to instruct and to discipline

Tekstdecoraties in kerken oplossing voor protestantse beeldverbod na beeldenstorm

Een witgekalkte, serene ruimte: dat is het traditionele idee over het interieur van de Nederlandse kerken. Jacolien Wubs betoogt echter in haar proefschrift dat tekstdecoratie gezien moet worden als een vorm van protestantse visuele cultuur. Het in beeld brengen van het Woord is volgens haar een manier om de na de Reformatie de ogenschijnlijke onverenigbaarheid van Woord en beeld op te lossen; het was een manier om het protestantse beeldverbod te omzeilen en de kerkbezoeker toch op een visuele manier aan te spreken.

Na de beeldenstorm en de Reformatie was het beeld verdreven uit de tot dan toe katholieke kerkinterieurs, en domineerde het Woord. Toch blijkt uit het promotieonderzoek van Wubs naar tekstborden en tekstschilderingen in kerkinterieurs in de late zestiende en zeventiende eeuw dat de rol van het beeld en van het zien in de kerkruimte niet volledig was uitgespeeld na de Reformatie. Het in beeld brengen van het Woord zelf werd een manier om de kerk te decoreren en geschikt te maken voor het gereformeerde gebruik.

Wubs’ onderzoek geeft een overzicht van het brede scala aan teksten dat na de Reformatie in kerken aangebracht werd, variërend van alledaagse huisregels tot Bijbelteksten over het Heilig Avondmaal, als belangrijkste sacrament van de gereformeerde kerk. Tekstborden en tekstschilderingen dienden vaak als alternatief voor en soms als letterlijke vervanging van verwijderde katholieke beelden. Vooral op plaatsen in de kerkruimte die belangrijk waren in het liturgische gebruik ervan propageerden tekstborden en tekstschilderingen het gereformeerde geloof en onderstreepten de breuk met het katholieke verleden. Tekstueel en visueel samenhangende sets van borden werden bijvoorbeeld ingezet om het koor geschikt te maken voor de viering van het Avondmaal. De teksten wezen de katholieke mis af, die voor de Reformatie op die plaats werd gevierd. Het in beeld brengen van teksten werd na de Reformatie in kerken ingezet om de gereformeerde leer te verkondigen en de gereformeerde identiteit van de kerk te benadrukken, om de kerkganger te onderwijzen in het gereformeerde geloof en te instrueren op het gebied van innerlijke geloofsbeleving en meer in praktische zin te disciplineren.

Tekstdecoratie is niet uniek voor Nederlandse calvinistische kerken. Het onderzoek bevat daarom ook een vergelijking van vormen van tekstdecoratie in kerken van verschillende protestantse denominaties in gebieden rondom de Noordzee, laat zien dat tekstdecoratie een universele manier was van het omvormen van het kerkinterieur na de Reformatie en wijst op connectie en uitwisseling tussen gebieden en denominaties.

De Reformatie wordt vooral beschouwd als een breuk in de kerkgeschiedenis en een oorzaak van grote veranderingen. Dit onderzoek brengt nuance aan door te wijzen op continuïteit, in de teksten, in de beeldmotieven en in de plaatsing van tekstdecoratie in de kerkruimte. Wubs’ onderzoek had tot doel tekstborden en tekstschilderingen die bewaard gebleven zijn in kerken in de gehéle voormalige Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in kaart te brengen. Deze studie is daarmee breed vergelijkend van opzet, en een belangrijke aanvulling op bestaand onderzoek dat meestal casestudies van tekstborden in één of meerdere kerken betreft. 

Proefschrift: http://hdl.handle.net/11370/9ff10058-ab2d-44b8-ba8e-11cbdb06a400