Het leven in drie woorden: racen, vluchten of samenwerken

Alle dieren vertonen een vorm van sociaal gedrag. Ze concurreren om schaarse zaken zoals voedsel of een schuilplaats, maar kunnen ook samenwerken. Biologen bestuderen al heel lang hoe gedrag de fitness van dieren kan vergroten, een begrip dat staat voor het vermogen om je genen aan de volgende generatie door te geven. In een nieuw boek, waar tien jaar werk in zit, beschrijven drie biologen de vele dimensies die de evolutie van sociaal gedrag vorm geven.

Al zo’n 35 jaar bestudeert evolutionaire ecoloog Jan Komdeur aan de RUG de evolutie van sociaal gedrag in allerlei soorten, zoals de Seychellen zanger, Doodgravers (een keversoort), of de Holengaai. Zijn doel is te ontdekken waarom en hoe dieren met elkaar samenwerken of juist concurreren. Zijn werk heeft de Seychellen zanger tot een van de best onderzochte modellen voor evolutionaire ecologie gemaakt.

Paradox

Op het kleine eiland Cousin leven een paar honderd Seychellen zanger in iets meer dan honderd territoria. Elk territorium heeft een dominant broedpaar, soms met helpers, vaak een dochter. Maar waarom investeert zo’n helper tijd en energie in het grootbrengen van het jong van een ander? Op de een of andere manier moeten de fitness-baten voor de helper hoger zijn dan de kosten. Het doel van Komdeur is om te begrijpen wat de evolutie van groepsvorming en samenwerken in de broedzorg stuurt, maar ook hoe veranderingen in de omgeving de samenwerking of concurrentie van de dieren beïnvloeden.

Samenwerking is altruïstisch gedrag waar een ander individu voordeel van heeft. Dit komt voor in alle grote stappen in de evolutie en op alle biologische organisatieniveaus. De vraag ‘Hoe is samenwerking geëvolueerd’ werd in 2005 genoemd in de top-25 van belangrijke wetenschappelijke vragen door het tijdschrift Science. Ondanks al het werk van heel veel wetenschappers is de evolutie van samenwerking nog steeds een paradox voor de biologie: waarom help je anderen ten koste van jezelf?

Algemene principes

Samen met zijn collega’s Michael Taborsky, hoogleraar Gedragsecologie aan de universiteit van Bern (Zwitserland) en Michael A. Cant, hoogleraar Evolutiebiologie aan de universiteit van Exeter (Verenigd Koninkrijk) scheef Komdeur het boek ‘The evolution of social behaviour’ (De evolutie van sociaal gedrag), met als doel om de consensus over onderzoek naar sociaal gedrag te vergroten. Dit project begon ruim tien jaar geleden, toen zijn medeauteurs per trein en boot bij Komdeur thuis kwamen. ‘Daar praatten we een dag lang, schreven een opzet en vervolgens hebben we ons vijf maanden verdiept in de belangrijkste thema’s’, vertelt Komdeur.

‘Tijdens de hele schrijfperiode kwamen we regelmatig bij elkaar op mooie maar geïsoleerd plekken. Samen hebben we meer dan tienduizend artikelen gelezen uit verschillende takken van wetenschap, niet alleen biologie maar bijvoorbeeld ook antropologie. En we hebben concepten van economie gebruikt.’ Een belangrijk deel van hun werk was het identificeren van algemene principes die de evolutie van sociaal gedrag sturen. ‘Een probleem is dat verschillende wetenschappers het zelfde fenomeen in verschillende bewoordingen beschrijven, wat een Babylonische spraakverwarring oplevert.’ In de introductie van het boek staat dan ook een uitgebreide woordenlijst.

Menopauze

Het boek behandelt het dierenrijk, van eencelligen tot mensen. Allemaal concurreren ze om schaarse goederen, zoals voedsel, schuilplaatsen, sociale partners en voortplanting. ‘Na ongeveer anderhalf jaar hadden we drie vormen van concurrentie geïdentificeerd: een race om als eerste hulpbronnen te bereiken, een gevecht erom of het delen van de hulpbronnen via samenwerking.’

De drie wetenschappers beschrijven experimenteel en theoretisch onderzoek naar de selectieve druk van gedrag, uitgevoerd bij een reeks van organismen. In uitgelichte tekstdelen gaan de auteurs nog eens extra de diepte in aan de hand van concrete onderzoeksprojecten, bijvoorbeeld over broedsamenwerking bij de Seychellen zanger, sociaal gedrag van cichliden, kevers, mangoesten, papierwespen en andere diersoorten, maar ook naar het mysterie van de menopauze, die betekent dat vrouwen nog tientallen jaren doorleven nadat hun vermogen om zich voort te planten is gestopt. Mensen delen dit met orka’s en de vergelijking van de soorten levert interessante conclusies op.

Verwarring

‘We kijken naar de voordelen van sociaal gedrag, maar ook naar de kosten. Een conflict is kostbaar gedrag. Deze nadelen zijn veel minder bestudeerd dan de voordelen’, zegt Komdeur. Bovendien hebben biologen de neiging om het vermogen om nakomelingen te produceren als maat van de voordelen te zien. Maar dat is te beperkt: die nakomelingen moeten zich immers ook weer voortplanten. Het is dus beter om twee nakomelingen te krijgen die zich voortplanten dan vijf die sterven zonder nageslacht. Dat maakte de kosten-baten analyse ingewikkeld.

Het boek biedt een diepgravende kijk op sociaal gedrag. Door de verwarring in terminologie weg te nemen en algemene principes zichtbaar te maken hopen Komdeur en zijn medeauteurs hun collega’s en een nieuwe generatie studenten te inspireren tot het aanpakken van nieuwe onderzoeksvragen. ‘Dit boek is hopelijk een zaadje waaruit een nieuwe manier om sociaal gedrag te bestuderen ontstaat. Er is een combinatie nodig van veldwerk, experimenten en theorieontwikkeling om de kosten en baten van sociaal gedrag te meten.’

Chemie

Een unieke bijdrage van dit boek is dat het voor het eerst een overzicht geeft van de evolutie van sociaal gedrag en daarbij toont hoe de opvallende diversiteit van sociale systemen is te verklaren aan de hand van een paar basisprincipes. Het combineert resultaten van allerlei soorten onderzoek om een geïntegreerd beeld te vormen van de principes achter sociale evolutie. Daarbij omvat het een breed palet van organismen. Het stelt de lezer in staat om sociaal gedrag en de onderliggende mechanismen door de hele biologie heen te vergelijken.

In de weken na de officiële boekpresentatie, half september, hebben de auteurs al flink wat complimenten ontvangen, en ook verzoeken om artikelen of lezingen, of voor samenwerking in onderzoek. Later dit jaar heeft het trio weer een retraite gepland, om een overzichtsartikel te schrijven waarin ze de belangrijkste punten van het boek samenvatten. Komdeur ziet er naar uit: ‘We zullen blijven samenwerken, de chemie tussen ons drieën is geweldig. En we doen ook samen onderzoek, al zijn we soms elkaars concurrenten bij het verkrijgen van financiering.’

Gegevens boek: Michael Taborsky, Michael A. Cant, Jan Komdeur: The Evolution of Social Behaviour. Cambridge University Press 2021. Paperback, 410 pages £39.99.