PFAS onder de loep in het Kenniscafé

Overal is PFAS te vinden, van regenkleding en pannen tot in de eieren van hobbykippen. Maar wat weten we van deze ‘eeuwige chemicaliën'? Wat zijn de risico’s? En hoe raken we ze ooit weer kwijt? Tijdens het Kenniscafé van donderdag 18 september zochten experts en publiek samen naar antwoorden. Moderator Meriam Tuinhof leidde het gesprek met biochemicus Suzanne Jansen, hoogleraar Milieurecht Valérie van ‘t Lam, PFAS-coördinator bij het RIVM Joke Herremans en ervaringsdeskundige Ilse Donker.

Science LinX | Myrna Kooij

Stickers plakken bij de ingang

Nog voordat de bezoekers de Rabo zaal betreden, nodigen medewerkers hen uit om mee te doen aan een experiment. Bij de ingang staan twee houten schildersezels uitgestald met daarop een blauw bord met de vraag: “Hoe zien PFAS eruit volgens jou?” Bezoekers plakken stickers bij een van de drie vormen die volgens hen het beste paste. Het resultaat: een bontkleurig beeld zonder eenduidig antwoord.

Binnen zit de Rabozaal vol met een gemengd publiek van jong tot oud. Als moderator Meriam Tuinhof het Kenniscafé begint, komt ze terug op de stemming. Ze vraagt biochemicus Suzanne Jansen hoe PFAS eruit zien: “Zijn het spikkels, zijn het kruisjes. Wat zijn PFAS?” Jansen laat een plaatje zien van enkele molecuulstructuren met koolstof (C) en fluor (F) en vertelt: “PFAS is een verzamelnaam voor Per- en Polyfluoralkylstoffen. Dus alles met heel veel C-F bindingen eraan.” Jansen vult aan: “Die C-F binding is heel erg sterk, en daardoor krijgt het hele handige eigenschappen.” Zo kan je PFAS vinden in de waterafstotende laag van regenkleding en in de anti-aanbaklaag van pannen. Maar wat in regenkleding en anti-aanbakpannen een voordeel is, is een nadeel wanneer het in de natuur terecht komt. Het breekt daar namelijk nauwelijks af.

PFAS is overal

Van ijsbeer tot pinguin: overal vinden we PFAS terug aldus PFAS-coördinator bij het RIVM Joke Herremans: ”Het zit bij ons allemaal in het bloed.” Jansen illustreert met handhgebaren dat PFAS zich ophopen in de voedselketen, en dat mensen als alleseter daardoor de hoogste concentraties binnenkrijgen. Herremans vertelt dat door nieuwe inzichten door de jaren heen de veilige waarde van PFAS is gedaald. Sinds eind vorig jaar bestempelt het RIVM PFAS zelfs als ‘zeer zorgwekkende stoffen’. Dat zijn stoffen die een gevaar vormen voor de gezondheid omdat ze bijvoorbeeld kankerverwekkend zijn.

Maar wie heeft daar dan schuld aan? Hoogleraar Milieurecht Valérie van ‘t Lam legt uit dat bedrijven wettelijk verantwoordelijk zijn omdat zij de vervuilende activiteit verrichten. “Degene die de regenjas of de pan maakt, kan worden aangesproken door de gemeente of de provincie.”  Zij zijn dan verantwoordelijk om de uitstoot van schadelijke stoffen te verminderen. Van ‘t Lam verwacht dat in 2026 of 2027 een Europees PFAS-verbod ingaat. “Vanuit Europa komt er op termijn een verbod om die stoffen in je product te gebruiken, of te verkopen en te verhandelen.” Maar dan wel met enkele uitzonderingen, zoals materiaal met medische toepassingen.

Persoonlijke verhalen uit de zaal

Naast de experts laat het publiek van zich horen. Een vrouw deelt haar verhaal: ze heeft de eieren van haar kippen laten testen. Wat bleek? De hobbykip-eieren bevatten een verhoogde waarde van PFAS. De vrouw vertelt: “Daarom geven we minder eieren aan de kinderen.”

Ook wildplukgids Ilse Donker vertelt openhartig over haar eigen testresultaten: ze bleek extreem hoge PFAS-waarden in haar bloed te hebben. Donker: “Het zou je basisrecht moeten zijn om gezond te kunnen zijn. De natuur is zo gigantisch vervuild. Het is heel erg beangstigend.” Moderator Meriam richt zich tot het publiek: “Ik denk dat dit vertaalt wat veel mensen voelen.” Het publiek knikt instemmend mee.

PFAS in perspectief

Als je PFAS in je bloed hebt, betekent dat niet dat je er meteen ziek van wordt. “Een verhoogde waarde betekent dat je een verhoogde kans hebt op dat er negatieve veranderingen in je lichaam zijn,” nuanceert Herremans. “Het is niet een zwarte grens waarboven het doem en verderfernis is," aldus Herremans. Ze benoemde ook andere risico’s waar je zelf direct invloed op hebt, zoals roken en alcoholgebruik, waarbij ze zich richt tot de zaal: “Stop daar alsjeblieft mee.”

De toekomst: Enzymen die PFAS eten

Jansen werkt aan een manier om PFAS uit ons water te kunnen filteren. Dat doet ze door bacteriën te laten groeien in boullion met PFAS, een 'martelmedium'. Zo hoopt ze enzymen te ontwikkelen die PFAS eten en daarmee af kunnen breken. Maar ze zijn er nog niet. Jansen ligt toe: “Zo’n enzym moet je stapsgewijs verbeteren.” Jansen hoopt dat haar enzymen in de toekomst steeds ingewikkeldere PFAS structuren kunnen verteren: “We kunnen nu difluoracetaat afbreken, en als we nog een binding verder gaan dan kunnen we naar trifluoracetaat.” Trifluoracetaat heeft nog een extra C-F binding. Hoe meer van die sterke bindingen, hoe lastiger de PFAS-deeltjes zijn af te breken.

Tot slot waren de experts van het Kenniscafé het er over eens: naast oplossingen voor bestaande vervuiling moet vooral de PFAS-kraan dicht om het probleem bij de bron aan te pakken. Herremans: “Bedrijven en overheden moeten de regelgeving voor bedrijven strenger maken.”

Nieuwsgierig geworden naar de inhoud van het Kenniscafe over PFAS? Het Kenniscafé is in zijn geheel terug te kijken bij Platform Forum Groningen.

Meer weten over Suzanne Jansen haar onderzoek? Lees hier meer over hoe enzymen de ‘eeuwige chemicalien’ PFAS afbreken.

PFAS stond hoop op de lijst van onderwerpen waar bezoekers om gevraagd hebben, vertelde Nina Dieters, hoofd van Studium Generale, aan RTV Noord. Lees 'PFAS gaat niet meer weg: 'We zitten nu eenmaal met de gebakken peren'.