Partijgeschiedenis

Op 19 augustus 2023 richtte Pieter Omtzigt de partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) op. Omtzigt was eerder Tweede Kamerlid voor het CDA, maar zegde op 12 juni 2021 zijn partijlidmaatschap op. De directe aanleiding daarvoor was het lekken van een vertrouwelijke notitie waarin Omtzigt felle kritiek uitte op de manier waarop het CDA met hem was omgegaan, met name tijdens de interne lijsttrekkersverkiezing van 2020 binnen die partij.

Na enige tijd afwezig geweest te zijn vanwege een burn-out, keerde Omtzigt op 15 september 2021 terug als lid van een eenmansfractie onder de naam Lid Omtzigt. Ondanks verzoeken daartoe stelde hij zich geen kandidaat voor die partij bij de Provinciale Statenverkiezingen 2023 en gaf hij prioriteit aan zijn parlementaire werkzaamheden. Na de val van kabinet-Rutte IV in juli 2023 kondigde Omtzigt in augustus 2023 aan dat hij een nieuwe politieke partij zou oprichten. Al bij de oprichting van NSC bleek dat de nieuwe partij veel kenmerken van het CDA had overgenomen, zowel op het gebied van ideologie en programma als wat betreft organisatie en personeel.

Grondgedachten en uitgangspunten

Als belangrijkste problemen in de huidige politiek benoemde Omtzigt bestaanszekerheid en de ‘weeffouten in ons bestuursstelsel’. Volgens hem moest de bestuurscultuur in Nederland dringend veranderd worden, waardoor ook de andere problemen opgelost konden worden. Het herstel van vertrouwen tussen de overheid en haar burgers en de reparatie van de rechtsstaat zijn thema’s die ook in zijn eerder verschenen boek Een nieuw sociaal contract (2021) al naar voren kwamen.

De grondslagen en het programma van NSC hebben veel gemeen met die van het CDA, beide wortelen in feite in christendemocratisch gedachtegoed, al is dat bij NSC niet expliciet. In het in 2023 door NSC gepubliceerde document Grondgedachten & Uitgangspunten staan termen centraal als ‘de overheid als schild voor de zwakken’, ‘solidariteit’, ‘goed rentmeesterschap voor de schepping’, ‘persoonlijke verantwoordelijkheid’, ‘gespreide macht en verantwoordelijkheid’, het belang van het ‘maatschappelijk middenveld’ – allemaal kernbegrippen van het CDA. Ook het begrip ‘subsidiariteit’ wordt inhoudelijk in de uitgangspunten van het NSC aangeduid, zij het niet letterlijk genoemd.

Daarnaast put NSC rijkelijk uit de katholieke sociale leer, met als centraal uitgangspunt de personalistische mensvisie die de mens beschouwt als een onderdeel van de gemeenschap. Deze opvatting staat in de Grondgedachten & Uitgangspunten van het NSC centraal en wordt gezien als ‘ons alternatief voor het heersende individualisme’. Verder is het document doordrenkt van confessionele noties. Hoewel het woord ‘God’ nergens te bespeuren is, zijn de standpunten vaak expliciet gebaseerd op christelijke waarden en (katholieke) deugden zoals rechtvaardigheid, dienstbaarheid, naastenliefde en barmhartigheid. Al met al kunnen de uitgangspunten van het NSC worden gekarakteriseerd als communitaristisch. Niet de staat of de markt is het vertrekpunt, maar de samenleving, die wordt opgevat als een waardengemeenschap.

Programma

Het eerste verkiezingsprogramma van NSC (‘Tijd voor herstel’), opgesteld voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2023, vertoonde zowel overeenkomsten als verschillen met het verkiezingsprogramma van het CDA voor die verkiezingen (‘Recht doen’). Zo valt op dat in het verkiezingsprogramma van het CDA de christelijke waarden meer voorop stonden dan bij NSC. Het CDA richtte zich veelal op normen en waarden, erkenning van vakmanschap en de regio, en steun aan nieuwkomers met hulp van een integratiebeleid. NSC legde minder expliciet de nadruk op christelijke uitgangspunten.

Beide partijen benadrukten het belang van bestaanszekerheid. Zo pleitten beide partijen voor voldoende basisvoorzieningen op het gebied van huisvesting, zorg en voedsel. Met dit eerste verkiezingsprogramma toonde NSC aan dat de partij weliswaar een christelijke achtergrond heeft, maar anders dan het CDA legde NSC de nadruk op goed bestuur en bescherming van de rechtsstaat. Om de bestuurscultuur te veranderen streeft NSC onder andere naar meer controlemogelijkheden voor de Tweede Kamer, de oprichting van een grondwettelijk hof, een ander kiesstelsel en betere bescherming voor klokkenluiders.

Verkiezingen

Bij de NSC-kandidatenlijst voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 valt op dat een aanzienlijk aantal van hen afkomstig was van het CDA: van de 44 kandidaten hadden dertien eerder een politieke functie bij het CDA uitgeoefend, op nationaal, regionaal of lokaal niveau. Naast veel oud-CDA’ers stonden ook oud-politici van partijen zoals de VVD, D66, 50PLUS en de jongerenorganisatie van de ChristenUnie op de lijst. Opvallend was tevens de nadruk die NSC legde op experts en ervaringsdeskundigen. Zo stond met Danielle Jansen bijvoorbeeld een universitair hoofddocent van de Rijksuniversiteit Groningen op de lijst, gespecialiseerd in zorgsystemen en organisatie van zorg voor kinderen en jongvolwassenen. Ook een microbioloog en oud-columnist voor NRC-Handelsblad (Rosanne Hertzberger), twee medewerkers die betrokken waren bij het aan het licht brengen van het toeslagenschandaal (Sandra Palmen-Schlangen en Faith Bruyning) en een medewerker van de Europees Commissie (Vincent Verouden) prijkten op de NSC-lijst. Veel kandidaten beschikten over kennis en expertise van verschillende maatschappelijke problemen zoals de toeslagenaffaire, volksgezondheid en kunstmatige intelligentie. Dit sloot aan bij de ambitie van NSC om eventueel een zakenkabinet te vormen.

Bij de verkiezingen van 22 november 2023 behaalde NSC 20 zetels, waarmee ze na de PVV (37 zetels), GroenLinks-PvdA (25 zetels) en de VVD (24 zetels) de vierde grootste partij werd. Alleen de LPF haalde als nieuwkomer ooit meer zetels, namelijk 26 in 2002. Uit een door Ipsos uitgevoerde onderzoek naar kiezersbewegingen bleek dat een kwart van de NSC-kiezers in 2021 op het CDA stemde. Daarnaast wist NSC veel kiezers weg te trekken bij de VVD (17 procent) en D66 (6 procent).

Van december 2023 tot februari 2024 voerden PVV, VVD, NSC en BBB (met 7 zetels) verkennende gesprekken onder leiding van informateur Ronald Plasterk over een mogelijke samenwerking in een nieuw kabinet. Zorgen over het behoud van de rechtsstaat wierpen vanaf het begin een schaduw over deze gesprekken. Op 6 februari 2024 kondigde NSC-leider Pieter Omtzigt aan zich terug te trekken uit de formatiegesprekken. Als directe aanleiding noemde hij zorgen over de overheidsfinanciën. Al snel werd duidelijk dat een meerderheidskabinet met de PVV, VVD en BBB voor NSC geen optie bleek te zijn. In plaats daarvan noemde NSC een aantal andere opties, zoals een zakenkabinet of een extraparlementair kabinet. Omtzigt had zich al eerder uitgesproken als voorstander van dergelijke kabinetten.

Partijorganisatie

Bij de oprichting van NSC werd Omtzigt bijgestaan door een kernteam bestaande uit voormalige CDA-leden, waaronder Hein Pieper, Bert van Boggelen, Nicolien van Vroonhoven en Kilian Wawoe. Hein Pieper werd aanvankelijk benoemd tot partijvoorzitter, maar trad in oktober van hetzelfde jaar af vanwege een opgedoken arbeidsgeschil van 20 jaar eerder. Bert van Boggelen volgde hem op als partijvoorzitter. In september 2023 werd oud-CDA’er Nicolien van Vroonhoven als woordvoerder opgevolgd door Onno Aerden. Aerden werd echter op dezelfde dag ontslagen vanwege een oude tweet waarin hij de BBB “een gezwel dat de kwetsbare democratie van binnenuit kapotmaakt” noemde, waarnaar Van Vroonhoven het stokje weer overnam. Medeoprichter en penningmeester Kilian Wawoe was verantwoordelijk voor de selectieprocedure voor de kandidatenlijst van NSC voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 en Eddy van Hijum schreef het verkiezingsprogramma voor die verkiezingen. Joachim Miedema werd benoemd als woordvoerder van de kersverse Tweede Kamerfractie. Bovendien heeft NSC een jongerenorganisatie genaamd Jong Sociaal Contract.