Meerdere bronnen maken melding gemaakt van voortdurende aanvallen door Israel op zorginstellingen in Gaza, met als gevolg talloze doden en gewonden. In deze bijdrage betoog ik dat dergelijke aanvallen schendingen zijn van zowel medische-ethische standaarden, humanitair oorlogsrecht als mensenrechten.

Brigit Toebes, hoogleraar gezondheidsrecht in internationaal perspectief, Faculteit Rechtsgeleerdheid, Rijksuniversiteit Groningen

Introductie

Zorgverleners moeten hun taken ongestoord uit kunnen oefenen en gebruik kunnen maken van hun ziekenhuizen, klinieken en medische hulpmiddelen, onder alle omstandigheden. Tijdens gewapende conflicten werken zorgverleners en ander medisch personeel vaak onder uiterst moeilijke en gevaarlijke omstandigheden. In zulke situaties lopen artsen en verpleegkundigen, ziekenhuizen en medische eenheden ernstig risico om aangevallen te worden, zoals we op dit moment ook zien in Gaza. Deze handelingen worden in toenemende mate aangemerkt als medicide.

Even technisch

De beginselen van de medische ethiek gelden ook tijdens gewapende conflicten en andere noodsituaties. Een kernbeginsel is het zogeheten principe van ‘medische neutraliteit’. Op basis van dit beginsel hebben alle partijen in het conflict een verantwoordelijkheid om zorgverleners te respecteren en te beschermen bij het uitvoeren van hun taken. Dit betekent dat zorgverleners niet mogen worden aangevallen of vervolgd vanwege het uitoefenen van hun werkzaamheden.

Dit ethische beginsel ligt ook veranderd in het internationale recht. Zowel de Geneefse Conventies onder het humanitair oorlogsrecht (Internationale Rode Kruis) als mensenrechtenverdragen (Verenigde Naties) erkennen expliciet het belang van medisch-ethische standaarden in het algemeen, en van het beginsel van medische neutraliteit in het bijzonder. Aanvullend Protocol II bij de Geneefse Conventies stelt dat “[n]iemand mag ooit worden gestraft voor het uitvoeren van medische activiteiten die in overeenstemming zijn met medische ethiek, ongeacht wie daarvan profiteert.” Hiermee bevestigt het humanitair oorlogsrecht dat de medische ethiek gezaghebbende normen biedt tijdens gewapende conflicten. In het bijzonder bevestigt Regel 25 van het gewoonterecht van het Internationale Comité van het Rode Kruis (ICRC) dat “[m]edisch personeel dat uitsluitend is toegewezen aan medische taken onder alle omstandigheden gerespecteerd en beschermd dient te worden.”

Vanuit mensenrechten biedt met name het recht op gezondheid aanvullende bescherming ten opzichte van het humanitair oorlogsrecht. Het recht op gezondheid staat onder meer verwoord in artikel 12 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (IVESCR). Hoewel dit recht primair geldt in vredestijd, is het ook tot op zekere hoogte van toepassing is tijdens gewapende conflicten. Ondanks dat Lidstaten het recht op gezondheid geleidelijk mogen verwezenlijken (zie artikel 2-1 IVESCR) is er een basis  beschermingsniveau binnen de economische, sociale en culturele rechten dat onder alle omstandigheden gehandhaafd moet blijven, ook tijdens humanitaire noodsituaties (Algemene Aanbevelingen 3 en 14). Daarom gelden deze minimumverplichtingen in beginsel ook tijdens gewapende conflicten.

Op basis van het recht op gezondheid, ondersteund door medische ethiek en humanitair oorlogsrecht, hebben strijdende partijen ‘negatieve’ juridische verplichtingen om het recht op gezondheid te respecteren (bijv. zich onthouden van aanvallen op medische eenheden); en ‘positieve’ juridische verplichtingen om het recht op gezondheid te beschermen en te verwezenlijken (bijv. medisch personeel beschermen), alsook om toegang tot basisgezondheidszorg te waarborgen.

De conclusie

Al met al is ‘medische neutraliteit’ niet alleen een kernbegrip binnen de medische ethiek, maar wordt het ook expliciet erkend binnen het oorlogsrecht en de mensenrechten. Tijdens gewapende conflicten versterken deze drie regimes elkaar en vormen zij gezamenlijk een normatief kader voor gezondheidszorg tijdens oorlog en in andere noodsituaties.

Dit geïntegreerde juridische kader heeft een duidelijke boodschap: aanvallen op ziekenhuizen, ambulances of andere aanvallen op medisch personeel of hun patiënten tijdens een gewapend conflict zijn ontoelaatbaar en vormen flagrante schendingen van gezaghebbende en juridisch bindende internationale standaarden.