Menselijke vertalers blijven nodig

Schrijvers, journalisten, juristen, programmeurs, componisten... Als we de media moeten geloven maakt AI deze en nog veel meer beroepen op
korte termijn overbodig. Hoogleraar Ana Guerberof Arenas heeft haar vraagtekens. In elk geval voor haar eigen vakgebied: vertalen. ‘Fijn om
Google Translate bij de hand te hebben als je in Rusland een hotel wilt boeken. Maar Tolstoi lees je toch liever in een prachtige literaire vertaling. Dat kunnen mensen beter.’

^{Tekst: Helma Erkelens / Foto’s Henk Veenstra}

Ana Guerberof Arenas, hoogleraar Vertalen en Technologie aan de Faculteit der
Letteren, is geen tegenstander van machinevertalingen (MT) maar het inzetten
ervan mag niet kritiekloos gebeuren, vindt ze. ‘De toepassing moet “appropriate”
zijn.’ Dat woord valt vaak tijdens het interview. “Gepast”, "geschikt" maakt AI
ervan en dat is inderdaad een juiste betekenis in deze context. Maar meer ook
niet, want wat wordt daar eigenlijk mee bedoeld?

Wereld achter de woorden

Guerberof Arenas maakt duidelijk dat het de complexe wereld achter de woorden
is, die een vertaling “appropriate” maakt. Zoals doel, doelgroep, zender en
ontvanger, gevoel, leefwereld, belevingswereld, cultuur – wanneer een vertaler
dat aanvoelt kan de lezer zich met de tekst verbinden. ‘Het vraagt om een hoog
niveau van vertaalkunst, kennis en inlevingsvermogen – zoals alleen menselijke
topvertalers dat kunnen.'

Mensen blijven nodig

Machinevertalingen zullen er ongetwijfeld dichtbij gaan komen maar menselijke vertalers blijven nodig en niet alleen als het gaat om literatuur, stelt ze. Ook bijvoorbeeld in het contact met instanties hebben vertaalmachines hun beperkingen. ‘Een arts die een groot medisch probleem vermoedt, vertrouwt echt niet alleen op de vertaling van Google Translate, die wil een tolk – een mens welteverstaan.'

Het grote geld

Maar de druk om vertaalsoftware te gebruiken is groot. ‘Het is de wereld van het
grote geld. Bedrijven die deze vertaalmachines maken, zoals Open AI, Google,
Amazon, laten ons zien dat het werkt als je precies weet wat je wilt weten. Dus
wordt al snel geconcludeerd dat machinevertalingen altijd en overal toepasbaar
zijn, maar zo simpel ligt het dus niet.’

Op zoek naar bewijs van het nut

Als tegenwicht voor de AI-hype is het nodig dat er wetenschappelijk bewijs komt
voor wanneer en hoe MT het beste kan worden ingezet. Dat is het
onderzoeksterrein van Guerberof Arenas. Ze onderzoekt bijvoorbeeld hoe lezers
zich met een MT-tekst verbinden en hoe ze dat doen met een door een mens
gemaakte vertaling, zonder dat ze vooraf weten hoe een tekst is gemaakt.
Verbinding zegt iets over de mate van begrip en herkenning. ‘Met een eyetracker
meten we de bewegingen van het oog tijdens het lezen en dan zien we dat je je
fixeert op datgene waarmee je je verbonden voelt. Waarmee deelnemers zich
verbonden voelen, dat weten we door vragenlijsten. We zien dat bij MT-
vertalingen mensen veel minder fixeren, niet alleen omdat ze de tekst niet altijd begrijpen, maar vooral omdat ze zich er minder of niet mee kunnen verbinden.
Ze herkennen zich er niet of nauwelijks in.’

Onderzoek naar creativiteit van computers

Wat mensen uniek maakt is creativiteit, maar de “AI-believers” bezweren dat door computers geproduceerde vertalingen net zo creatief kunnen zijn. Guerberof Arenas toonde aan dat dit niet klopt: menselijke vertalers hebben een hoger niveau van creativiteit. Ze gaf lezers drie vertalingen van een roman van Kurt Vonnegut vanuit het Engels naar het Catalaans en het Nederlands: een door mensen gemaakt, een door MT gemaakt en een combinatie. ‘De door mensen gemaakte vertaling scoorde significant hoger op creativiteit. Dat is logisch want een neuraal MT-systeem dat getraind is op literaire data biedt alleen letterlijke oplossingen voor lastig te vertalen begrippen, en daar rolt dan iets onbegrijpelijks uit. Het onderzoek laat ook zien dat de toepassing van MT om een ruwe vertaling te bewerken, resulteert in slechte kwaliteit, niet geschikt voor publicatie.’

Het vak moet interessant blijven

Ze vindt het belangrijk dat uitgeverijen, media en grote bedrijven blijven
investeren in het verbeteren van MT maar ook in vertalingen gemaakt door
mensen, alleen al om het niveau van machinevertalingen hoog te houden. En
daarvoor moet het vertalersvak interessant blijven. ‘Topvertalers zitten er niet
op te wachten om kreupele vertalingen van machines te verbeteren, dat geeft
totaal geen werkplezier. En al helemaal niet als bedrijven door MT nog minder
voor een vertaling willen betalen – de tarieven waren altijd al schrikbarend laag.
Het gevaar is dus dat niemand meer vertaler wil worden.’ De vraag is dus hoe je
het vak voor studenten interessant houdt. ‘Ik heb daar geen pasklaar antwoord
op, maar denk dat we moeten streven naar een goede combinatie van menselijke
en technische aspecten. Plus natuurlijk waardering en een fatsoenlijk
honorarium.’

Een nieuw type vertaalprofessionals

Ook de master Translation and Technology moet gaan zorgen voor een
"appropriate" inzet van MT. In het collegejaar 2026-2027 gaat die van start. ‘We
hebben vertaal-professionals nodig die de AI-taal spreken. Die de potentie en de
beperkingen kennen, maar ook de kern van het vertaalvak. Die met kennis van
zaken de dialoog kunnen aangaan met bedrijven. Die kunnen zeggen: ik heb
deze talen gestudeerd, maar ik weet ook hoe grote taalmodellen werken, ik werk
met computer assisted translation, met tools, ik werk met MT. Ik kan je vertellen
wanneer het nuttig is en wanneer niet, en ook waarom het in een situatie niet
werkt.’ De master is voor iedere alfa-, bèta- of gammastudent die vertaler wil
worden op zijn of haar vakgebied. ‘Dus ook voor iemand die geneeskunde heeft
gestudeerd en geen dokter wil worden, maar wel medische teksten wil vertalen.'

Meer informatie

• Ana Guerberof Arenas
• Meer weten over AI? Lees Autonome systemen moeten eerlijker en democratischer worden.