Mens of machine: wie vertaalt het best?

Worden lezers blij van een verhaal dat door een machine is vertaald? Geven ze de voorkeur aan een menselijke vertaler als het gaat om ondertitelingen? En wat is het effect van vertaaltechnologie op het menselijke creatieve vertaalproces? Dr. Ana Guerberof Arenas , universitair docent Vertaalwetenschap aan de Faculteit der Letteren, onderzoekt de impact van technologie op vertalers en lezers. Ze ontving onlangs een ERC Consolidator Grant van 2 miljoen euro om haar INCREC onderzoek voort te zetten en te verdiepen. Daarbij gaat ze specifiek kijken naar de invloed van het creatieve vertaalproces op de gebruikers van de vertaalde content.

_{Tekst: Theone Joostensz - Foto's: Reyer Boxem}

Tijdens haar vorige onderzoek CREAMT, gefinancierd door een Marie Sklodowska Curie Individual Fellowship, legde Guerberof Arenas Nederlandstalige en Catalaanse lezers drie soorten vertalingen van een Engelse brontekst voor: één gemaakt door menselijke vertalers, één door een vertaalmachine en een machinevertaling die bewerkt was door menselijke vertalers. De teksten werden geëvalueerd door professionele vertalers en door ‘gewone’ lezers. Na afloop vulden zij een vragenlijst in waarmee de onderzoekers de betrokkenheid van de lezers bij de tekst konden meten. Ofwel, in hoeverre ze werden ‘meegesleurd’ door het verhaal.

“We zagen dat de machinevertalingen significant slechter scoorden. Lezers gaven aan dat ze vaker afgeleid waren en dat ze de tekst soms niet konden volgen.” De Catalaanse lezers uit het experiment prefereerden de professionele vertaling terwijl de Nederlandse lezers de voorkeur gaven aan de oorspronkelijke Engelse tekst, gevolgd door de bewerkte machinevertaling. Deze voorkeur is best een beetje opmerkelijk, aldus Guerberof Arenas, die hier een voorzichtige verklaring voor heeft: “Veel Nederlanders lezen een tekst liever in het Engels als deze door een Engelstalige auteur is geschreven. Mijn theorie is dat Nederlandstalige lezers, in tegenstelling tot Catalaanse, daarom de voorkeur gaven aan de Engelse tekst. Omdat de bewerkte machinevertaling qua structuur dicht bij de Engelse brontekst lag, werd deze waarschijnlijk om die reden iets beter gewaardeerd. Maar dit is geen bewezen hypothese.” De professionele vertalers die de teksten beoordeelden, gaven echter de voorkeur aan de professionele vertaling. Zij waardeerden de creativiteit die de vertaler tentoonspreidde in de tekst, zonder gebruik van een vertaalmachine.

Creatieve vertaalproces

Een opvallend resultaat uit het CREAMT-onderzoek was dat de vertalers veel creatiever waren en veel minder fouten maakten als ze ‘vrij’ mochten vertalen dan wanneer ze een machinevertaling bewerkten. Deze ontdekking vormt de basis voor het INCREC-onderzoek waarvoor Guerberof Arenas de ERC Consolidator Grant kreeg. Ze wil zich in dit onderzoek richten op het creatieve vertaalproces van literaire vertalers en vertalers van ondertitelingen, en op de invloed van dat proces op hoe gebruikers de vertaalde content ervaren.

“We leggen het menselijke creatieve proces vast door te analyseren hoe literaire vertalers en vertalers van ondertitelingen creëren. Vanuit de psychologie weten we dat het creatieve vertaalproces grofweg is onderverdeeld in vier stappen: het begint met de voorbereiding, ofwel het proces waarbij een vertaler geconfronteerd wordt met een tekst en de eventuele vertaalproblemen, gevolgd door de incubatie waarbij de vertaler reflecteert op het probleem en alternatieven bedenkt in de doeltaal. Daarna komt de illuminatie waarbij de vertaler de beste optie kiest, het Eurekamoment. De laatste stap is de verificatie waarbij de vertaler checkt of zijn oplossing past in de context.”

Guerberof Arenas gebruikt onder meer een eye-tracker. Dit is een infrarood cameraatje onderaan het beeldscherm dat de oogbewegingen en kijkrichtingen van de gebruiker registreert. Een vertaler die bijvoorbeeld geconfronteerd wordt met een vertaalprobleem, fixeert zijn blik misschien net wat langer op bepaalde passages om na te denken over een creatieve oplossing. De vertalers krijgen achteraf de opnamen van hun ogen te zien en worden in interviews gevraagd om te becommentariëren wat ze dachten of voelden op bepaalde momenten.

Om te onderzoeken hoe de lezers de vertaalde teksten waarderen, zet Guerberof Arenas, behalve interviews, ook eye-tracking in. Zo kan ze zien bij welke passages in de tekst ze langer blijven hangen. Zijn dat dezelfde passages waar de vertaler een creatief moment had? Of heeft de vertaalmachine daar een fout gemaakt?

Insert a disk

In haar onderzoek speelt creativiteit altijd een belangrijke rol. Wat is haar fascinatie met dit onderwerp? Guerberof Arenas: “Mijn ouders waren acteurs; ik denk dat creativiteit daarom een belangrijk deel van mijn leven is. Ook mijn academische carrière is erdoor beïnvloed. Ik heb jaren in Ierland en Spanje gewerkt als technisch vertaler en ontelbare handleidingen vertaald. Mijn collega’s en ik gebruikten toen al een soort van machinevertalingen; we ontwikkelden macro’s om gedeelten van teksten automatisch te vervangen. Want niemand heeft zin om 20.000 keer ‘insert a disk’ te moeten vertalen. Tegenwoordig kunnen vertaalmachines dat werk prima overnemen.”

Kan een machine ooit een goede, creatieve literaire vertaling afleveren? Op dit moment twijfelt Guerberof Arenas daar aan: “Machines kun je op een bepaalde manier creatief noemen. Ik bedoel, een tekst creëren door woorden of structuren in een nieuwe volgorde te rangschikken, is ook een vorm van creativiteit. Maar creativiteit is meer dan dat. Een machinevertaling is minder creatief omdat een machine de structuur van de brontaal reproduceert naar de doeltaal. In tegenstelling tot professionele vertalers die met de betékenis van de woorden werken en gebruikmaken van de driedimensionale wereld om met creatieve oplossingen te komen, los van de brontekst. Een voorbeeld: een van de kenmerken van creativiteit is dat je problemen herkent. In vertalingen kan dat een tekstueel probleem zijn, iets wat je moeilijk vindt. Hoe vertaal je bijvoorbeeld Koningsdag naar het Engels? Het vereist expertise om een probleem te identificeren en op te lossen. Op dit moment kan een machine dit niet.”

Met haar onderzoek wil Guerberof Arenas bijdragen aan de ontwikkeling van tools die mensen helpen. “Zoals tools die vertalers en schrijvers helpen zoeken naar informatie, die met suggesties komen om problemen op te lossen.” Zeker niet met de bedoeling om mensen te vervangen, benadrukt ze. Een robotvertaling van Tolstoys klassieker Anna Karenina ziet ze niet zitten: “Ik hou veel van schrijven en nog veel meer van lezen. Als ik een boek in vertaling koop, dan vind ik het belangrijk om te weten wie het vertaald heeft. Schrijven en vertalen zijn creatieve bezigheden die van oudsher worden gezien als menselijke kwaliteiten. Creatief zijn maakt ons gelukkig en geeft ons leven betekenis. Waarom zouden we dat van onszelf afpakken en aan een machine geven?”

Over Ana Guerberof Arenas

De Argentijnse Ana Guerberof Arenas bewandelde geen traditioneel academisch carrièrepad. Op haar veertiende verhuist ze met haar ouders naar Spanje; sindsdien voelt ze dat ze zich tussen meerdere landen in bevindt. Een goed uitgangspunt voor vertalers, vindt ze, die ook tussen twee culturen zitten. Ze studeert Vertaalwetenschap in Granada en werkt jarenlang in de vertaalindustrie in Dublin en in Barcelona. Aan de Universitat Rovira i Virgili behaalt ze een internationale doctorstitel in Vertaalwetenschap en Interculturele studies. Sinds 2020 is ze werkzaam bij de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen.

Dit artikel is vertaald van Nederlands naar Engels door Mack Meels.