Margriet Hoogvliet: ‘Ook arme middeleeuwers lazen de Bijbel’

Middeleeuwse burgers blijken veel meer religieuze teksten te hebben gelezen dan we dachten. Dat blijkt uit onderzoek van Margriet Hoogvliet (54) en haar collega’s, die de religieuze lees- en schrijfcultuur van stadsbewoners in de periode 1400-1550 onderzoeken. Het NWO-project Cities of Readers organiseert over de resultaten van het onderzoek de tentoonstelling De Stad als Klooster, die vanaf 6 november te zien is in het Museum voor Religieuze Kunst in Uden in Noord-Brabant. Hoogvliet reist voor haar werk niet alleen door de geschiedenis maar ook door verschillende Europese landen. Haar nieuwsgierigheid brengt haar naar Frankrijk, Engeland en soms nog verder weg. Daar bestudeerde ze oude handschriften, testamenten, boedelinventarissen en ander materiaal dat op de tentoonstelling te zien is.

Tekst: Bineke Bansema, Communicatie/RUG, foto: Hesterliena Wolthuis

‘Middeleeuwse burgers blijken actieve lezers en schrijvers van religieuze teksten. Ze lazen dezelfde spirituele geschriften als kloosterlingen en ze wisselden hun werkzaamheden af met gebed en devotie. Het is dus niet zo, zoals vaak wordt gedacht, dat in die tijd alleen de elite de Bijbel las,’ aldus Hoogvliet. Het gaat vooral om stadsbewoners die handwerk, handel en gezinsleven combineerden met religieuze lees- en schrijfactiviteiten. Het actieve leven in bedrijf en gezin werd steeds meer gezien als gelijkwaardig aan het beschouwende leven in de kloosters.

Weduwe

Zelfs arme burgers waren vaak geletterd. Hoogvliet vertelt over de nalatenschap van een oude weduwe in het Franse Amiens. ‘Ik bestudeer archiefstukken, zoals bijvoorbeeld boedelinventarissen. Zo stuitte ik op een inventarislijst van een weduwe uit een arme buurt. Vier kantjes waren het, dat is heel weinig, maar wel bezat de vrouw onder meer een bijbel. Vies, oud en kapot, dus veel gebruikt. Hoe ze aan de bijbel kwam weten we niet. Misschien gekocht op een tweedehandsboekenmarkt. Maar het kan ook zijn dat het boek was geschonken door een rijker iemand. Dat gebeurde vaak, bijbels werden nagelaten aan arme mensen. En bedienden erfden geld waarmee ze hun kinderen naar school konden sturen.’

Amiens

Hoogvliet bestudeerde oude handschriften in bibliotheken in Parijs en Londen, en deed ook veel onderzoek in archieven. In de Noord-Franse stad Amiens bijvoorbeeld. De Middeleeuwse stad is bijna volledig verloren gegaan in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Maar de stadsarchieven zijn bewaard gebleven. Hoogvliet is er vaak geweest, met de auto vanuit Hattem, waar ze woont. ‘Met de trein is te veel gedoe, want in Frankrijk moet je altijd via Parijs naar je bestemming. Ik slaap in Amiens in een goedkoop hotelletje, en rijd een paar dagen later weer terug naar huis. We proberen alles zo goedkoop mogelijk te doen, om ons projectgeld zo goed mogelijk te besteden.’

Tentoonstelling De Stad als Klooster

De laatste maanden is Hoogvliet vooral bezig met het samenstellen en inrichten van de tentoonstelling De Stad als Klooster – Lezen, schriiven, leven in de late middeleeuwen, in het Museum voor Religieuze Kunsten Uden. Erg leuk om te doen, en voor beide partijen leerzaam. Hoogvliet: ‘Zo’n project heeft voor mij echt toegevoegde waarde. We moeten van beide kanten concessies doen. Het museum wil zo weinig mogelijk teksten opnemen in de tentoonstelling en wij moeten alle kennis die wij hebben, samenpersen in tachtig woorden, maar dat lukt niet altijd. Een museumbezoek moet een ervaring bieden, het wil niet alleen boeken achter glas. Het is uiteindelijk een interactieve tentoonstelling geworden met bijzondere kunst- en gebruiksvoorwerpen en middeleeuwse handschriften. Je kunt er ook veel doen, onder meer luisteren naar liturgische muziek in het Frans, kalligraferen in het schrijfatelier, een gebedssnoer gebruiken en een virtuele pelgrimage afleggen.’

‘Augmented reality’

Na dit project gaat ze aan de slag in Tours en Orléans. Hoewel het samenstellen van een tentoonstelling veel tijd kost, die ze dus niet aan onderzoek kan besteden, doet Hoogvliet graag weer iets dergelijks. Bijvoorbeeld een collegereeks maken in de vorm van een MOOC. Want onderwijs, dat is toch de sterke maatschappelijke relevantie van alfa-onderzoek. Ze heeft voor het onderzoek straks in Orléans ook al een idee: met behulp van ‘augmented reality’ de toerist die door de stad loopt laten zien waar en hoe een kousenmaker vijf eeuwen geleden woonde en zijn boek met het Leven van Christus thuis las met zijn familie. Dat lijkt haar een interessant project. Straks maar eens met het Bureau de Tourisme gaan praten of zoiets mogelijk is.

Jobhopper

Voor sommigen is het een schrikbeeld, maar Hoogvliet vindt het juist fijn, geen vaste baan. Ze is voor vier jaar als postdoctoraal onderzoeker aangesteld voor het project ‘Cities of Readers’ bij de Faculteit der Letteren van de universiteit. ‘Ik wist het niet van mezelf, maar ik heb ontdekt dat ik het leuk vind om steeds iets nieuws aan te pakken. Dat houdt je scherp en actief.’ Je ziet het aan haar cv, Hoogvliet is een jobhopper. Een jaar in Leeds, een maand aan de Sorbonne, jaarcontracten in Amsterdam, Utrecht, Groningen. Meestal werkt ze als onderzoeker of docent aan een universiteit. Haar enige vaste baan was die van beleidsadviseur, maar die gaf ze op om toch weer onderzoek te gaan doen. Vanaf juni volgend jaar gaat ze dus in Frankrijk aan de slag, bij een onderzoeksproject waarvoor ze een prestigieuze beurs kreeg. Dochter Sophie van 15 gaat mee, een jaartje naar een Franse school. ‘Ook al bestaat de kans dat ze een jaar verliest op school in Nederland, het wordt vast een prachtige ervaring.’

In 2014 werd door NWO een bedrag van 750.000 euro toegekend voor het project 'Cities of Readers: Religious Literacies in the Long Fifteenth Century.’ Naast Margriet Hoogvliet hebben hoogleraren Sabrina Corbellini en Bart Ramakers van de Letterenfaculteit de leiding van de projectgroep. Twee PhD’s voeren in het kader van het project hun promotieonderzoek uit. De tentoonstelling ‘De Stad als Klooster’ (vanaf 6 november in MRK in Uden te zien) werd als outreach-activiteit opgenomen in de projectaanvraag.

Meer informatie

• Margriet Hoogvliet
• De Stad als Klooster (tentoonstelling)
• Cities of Readers