Vertrouwen in de wetenschap vraagt om integere communicatie
Volgens Leah Henderson is het van groot belang dat we het principe hooghouden dat wetenschappelijk onderzoek gebaseerd is op bewijs. Ze is bijzonder hoogleraar Maatschappelijk Vertrouwen, en verbonden aan de Rudolf Agricola School of Sustainable Development. Henderson onderzoekt hoe we over wetenschap communiceren. ‘Tegenwoordig hoor je vaak mensen zeggen: “Wetenschap is ook maar een mening”. Ik ben het daar volledig mee oneens.’
Tekst: Jelle Posthuma / Foto’s: Henk Veenstra
Stel je voor dat je in een onbekende stad op zoek bent naar een restaurant. Het advies van een lokale gids zou dan op prijs worden gesteld, iemand met expertise die de beste plekjes kent. Maar wat als de deskundige gids goed bevriend is met een restauranteigenaar? Dit kan dan makkelijk leiden tot een belangenconflict. Wat als de gids het restaurant van zijn vriend aanraadt, terwijl het helemaal niet de beste keuze is?
Henderson, expert op het gebied van maatschappelijk vertrouwen, geeft dit voorbeeld als illustratie van hoe vertrouwen werkt. Je wilt iemand met lokale kennis die jouw belangen voorop stelt. ‘Het kernpunt van vertrouwen is hoe we op elkaar kunnen bouwen. We leven in een zeer verbonden samenleving waar mensen verschillende rollen innemen en van elkaar afhankelijk zijn. Deze functioneert het beste wanneer mensen de daad bij hun woord voegen. In dat opzicht vormt vertrouwen het cement van de samenleving.’
Vertrouwen, legt ze uit, is gebaseerd op competentie en integriteit. ‘We kunnen niet altijd iedereen monitoren. We moeten kiezen wie we in de gaten houden en wie niet. De mensen die we niet monitoren zijn degene die we vertrouwen. Vertrouwen is een onzichtbare band tussen mensen.' Hetzelfde principe is van toepassing op instellingen en organisaties. ‘Een minister zou bijvoorbeeld een commissie kunnen vragen om een rapport op te stellen over een bepaald onderwerp. Dit levert alleen een gewenst resultaat op wanneer de commissie competent is en integer handelt.’
Met bewijs onderbouwd
Hoewel Henderson zich bezighoudt met maatschappelijk vertrouwen, begon ze haar wetenschappelijke loopbaan als natuurkundige, gespecialiseerd in kwantumfysica. Voor haar promotieonderzoek stapte ze over op filosofie. ‘Veel van wat ik in de natuurkunde deed, had een sterke overlap met filosofie, een vakgebied waar ik altijd erg geïnteresseerd in ben geweest.’ In haar prille onderzoek richtte ze zich op hoe wetenschappelijke theorieën worden onderbouwd met bewijs, met name tijdens paradigmaverschuivingen in de wetenschap. Worden revolutionaire veranderingen aangestuurd door nieuw bewijs of door maatschappelijke en culturele factoren, zoals denkers als Thomas Kuhn suggereerden? ‘In mijn werk verdedig ik het eerste standpunt: paradigmaverschuivingen door de eeuwen heen zijn gebaseerd op wetenschappelijk bewijs.’
Henderson vindt het van essentieel belang om het principe hoog te houden dat wetenschappelijk onderzoek gebaseerd is op bewijs. 'Tegenwoordig wordt vaak gezegd: “Wetenschap is ook maar een mening”. Ik ben het daarmee volledig oneens. Wetenschap is onze beste poging om de wereld om ons heen op basis van bewijs te bevatten. In feite verschilt het niet zo veel van gezond verstand, alleen wetenschappelijk onderzoek is systematisch en maakt gebruik van betrouwbare methodes. Zeker in de huidige wereld van alternatieve feiten is het belangrijk om vast te houden aan op bewijs gebaseerde wetenschap.'
Wetenschapscommunicatie
In de afgelopen jaren heeft Henderson zich in haar werk gericht op hoe wetenschappelijk kennis aan beleidsmakers en een breder publiek wordt overgedragen. Dat gebeurt bijvoorbeeld aan de hand van wetenschapscommunicatie en adviezen. Op dit snijvlak tussen wetenschap en maatschappij spelen verschillende waarden een rol. Wanneer deze waarden onder druk staan, kan de zuivere wetenschappelijk onderbouwde boodschap onduidelijk worden. ‘De kernvraag is hoe we het idee kunnen handhaven dat wetenschappelijke bevindingen op bewijs zijn gebaseerd.’
Net als met vertrouwen, stelt Henderson dat wetenschappelijke kennis het algemeen belang moet dienen in plaats van het belang van individuen of groepen. ‘Vertrouwen speelt altijd een rol, ook in de wetenschap. Communicatie moet gebaseerd zijn op wetenschappelijk bewijs en gestuurd worden door waarden die niet tegenstrijdig of onbetrouwbaar zijn. De mensen die jou deze informatie verstrekken, zouden dit om geen andere reden mogen doen.’
De fossiele brandstofindustrie
Een van de kerngebieden van Hendersons onderzoek is de klimaatwetenschap. Ze wijst op de fossiele brandstofindustrie, die ook op het raakvlak van wetenschap en maatschappij werkzaam is. De voorstanders van deze industrie proberen de wetenschap rondom de opwarming van de aarde te verdoezelen, legt ze uit. ‘Ze voeren grootschalige desinformatiecampagnes en beschikken over enorme middelen en invloed. Hun doel is om mensen ervan te overtuigen dat hun product, fossiele brandstof, geen schade veroorzaakt. Hiermee ondermijnen ze het vertrouwen in degenen die anders beweren: de wetenschappers.’
In extreme gevallen omvat deze manipulatie van vertrouwen het ontstaan van een echokamer, waarin mensen worden aangemoedigd om insiders te vertrouwen en buitenstaanders te wantrouwen. De boodschap die de fossiele industrie aan mensen wil meegeven, wordt versterkt in deze echokamer en de wetenschappelijke stemmen van buitenaf worden van de tafel geveegd.
Het vertrouwen vergroten
Tegelijkertijd is het vertrouwen in de wetenschap in Nederland de afgelopen jaren licht gestegen, zo blijkt uit onderzoek van het Rathenau Instituut. Van alle grote instellingen (zoals justitie en vakbonden) geniet de wetenschap het meeste vertrouwen. ‘Dat mensen dit verbazingwekkend vinden zegt een hoop. Dat komt omdat er mensen zijn die de wetenschap wantrouwen en hun stemmen gonzen luider in het publieke debat, ondanks dat ze eigenlijk maar een relatief kleine groep zijn.’
Desondanks neemt het vertrouwen in andere instituties af. En hoewel het algemene vertrouwen in de wetenschap licht is gestegen, groeit ook de kleinere groep die de wetenschap wantrouwt. Hoe kunnen we het maatschappelijk vertrouwen vergroten? Henderson heeft geen rechtstreeks antwoord. ‘Ik denk dat we op zijn minst betrouwbare informatiekanalen, zoals de publieke omroep, en natuurlijk de verstrekkers van wetenschappelijke kennis, de universiteiten, moeten behouden en voldoende moeten financieren.’
Ze benadrukt ook dat het belangrijk is om ongelijkheid te bestrijden. ‘Welvaartsongelijkheid is een van de factoren die bijdraagt aan vertekende informatie. De groep die baat heeft bij de voortdurende exploitatie van fossiele brandstoffen is vrij klein en hun belangen dienen niet het algemene belang. We moeten de mate waarin individuen rijkdom kunnen vergaren aan de kaak stellen. Er moet echt een limiet komen.’
Als hoofd van de onderzoeksgroep Maatschappelijk Vertrouwen aan de Rudolf Agricola School for Sustainable Development zal Henderson zich de komende jaren blijven richten op vertrouwen in haar onderzoek. ‘Mijn expertise ligt in de wetenschapscommunicatie, maar vertrouwen is een veel breder onderwerp. In onze groep zijn er veel verschillende opvattingen over het maatschappelijk vertrouwen. Samen nadenken leidt tot beter denken. Op die manier hopen wij de komende jaren bij te dragen aan de vertrouwensinfrastructuur van onze samenleving.’