Kleurrijke Kopstukken: Johann Bernoulli

Op 9 december 2025 is het 400 jaar geleden dat Ubbo Emmius, de grondlegger van de RUG, overleed. In zijn voetspoor is de RUG gekleurd door velerlei mensen die er hebben gewerkt en gestudeerd, door de eeuwen heen. Sommigen zijn van uitzonderlijke betekenis geweest. Door hun bijzondere prestaties, opvattingen en activiteiten. Deze serie belicht een aantal van deze ‘Kleurrijke Kopstukken’. Deze keer: Johann Bernoulli.

28 november 1695: Johann Bernoulli komt de Academiekerk binnen en houdt zijn oratie

Door de benoeming van Johann Bernoulli kwam er een einde aan een lang tijdperk van 25 jaar zonder hoogleraar wiskunde in Groningen. Met hem haalde de Groningse universiteit een ware grootheid binnen, iemand die al een bekend wiskundige was voordat hij naar Groningen kwam. Op 28 november 1695 werd hij dan ook onder trompetgeschal en begeleid door muziek de Academiekerk binnengeleid.

Geen specerijen, maar wiskunde

Johann Bernoulli werd in 1667 in het Zwitserse Bazel geboren in een familie die destijds vanwege de Tachtigjarige Oorlog uit Antwerpen was gevlucht. Zijn vader had hem voorbestemd mee te helpen in zijn specerijenhandel, maar Johann had meer belangstelling voor wetenschap. Hij ging in Bazel medicijnen studeren, maar zijn hart bleek toch vooral bij de wiskunde te liggen. Zijn dertien jaar oudere broer Jakob was op dat moment hoogleraar wiskunde in Bazel en hij onderwees zijn jongere broer in het vak.

Bernoulli en Leibniz

De broers Bernoulli behoorden met ‘de grote twee’ Newton en Leibniz tot de top van de wiskundige vernieuwers. In 1684 legde Leibniz de grondslagen voor de nieuwe wiskunde, de differentiaal- en integraalrekening. Dit hield een fundamentele omwenteling in, die wis- en natuurkundigen in staat stelde om berekeningen te maken over processen die met oneindig kleine stappen veranderen. Een doorbraak voor de mechanica en ook voor de wiskunde. In Bazel slaagden Jakob en Johann Bernoulli erin de ideeën van Leibniz verder uit te testen.

Er gaat niets boven Groningen

Omdat Jakob in Bazel al hoogleraar wiskunde was, moest Johann zijn wiskundige activiteiten elders zien te ontplooien. De Groninger rector Johannes Braun kende Johan Bernoulli en was erg van hem onder de indruk. Hij schreef Bernoulli een prachtige ‘Er gaat niets boven Groningen’-brief met onder meer de volgende passage: ‘De levensmiddelen zijn hier niet zo duur als in andere plaatsen in de Verenigde Provinciën, en misschien niet eens duurder dan in Zwitserland zelf. Hij (Bernoulli) zal er allerlei slag mensen aantreffen, en er collega’s vinden met wie hij prettig en vreedzaam kan leven.’ Bernoulli ging op het aanbod in en werd hoogleraar wiskunde in Groningen, tegen een salaris van 1250 gulden. Bernoulli’s vrouw, Dorothea Falkner, was niet enthousiast (‘habe meine fraw nicht ohne mühe darzo persuadiert’), maar ze schikte zich. In oktober 1695 arriveerde Bernoulli met vrouw, kind en dienstmeid in Groningen en trok voorlopig in bij de eerdergenoemde rector Braun, zijn eerste en beste vriend in de stad.

Brachistochrone kromme

Tijdens zijn hoogleraarschap in Groningen vond Bernoulli de oplossing van het brachistochrone probleem: wat is de vorm van de snelste glijbaan als het begin- en eindpunt daarvan vastliggen? Met behulp van de differentiaal- en integraalrekening verkreeg Bernoulli de oplossing, namelijk de cycloïde. Dat is een kromme lijn die ontstaat door de beweging van een vast punt op een wiel dat rolt langs een lijn. Hij publiceerde de oplossing samen met zijn broer Jakob en met de Engelse wis- en natuurkundige Isaac Newton. Het kwam niet vaak voor dat het werk van een Groningse hoogleraar internationaal zoveel weerklank vond. Hij werd benoemd tot lid van onder meer de Royal Society in Londen en de Akademie der Wissenschaften in Berlijn.

Het niveau van de Groninger studenten

Johann Bernoulli was bijna tien jaar actief in Groningen. In 1700 werd zijn zoon Daniel geboren, aan de Oude Boteringestraat. Over het niveau van zijn Groningse studenten was hij wat teleurgesteld. Hij had zich meer voorgesteld van het peil van de wiskunde in de Republiek: ‘Hoe meer vooruitgang de studenten wellicht zullen maken, des te minder zal ik dat zelf doen.’

Conflict met theoloog Hulsius

De universiteit had in hem een docent en onderzoeker van formaat, die vaak vernieuwend te werk ging. Zo voerde hij in de Broerkerk fysische experimenten uit, onder meer met instrumenten die hij kocht in Leiden. De studiegids meldde dat Bernoulli ‘een fysisch college zal beginnen, waar hij alles handig met meetkundige strengheid zal bewijzen en vervolgens met experimenten zal bevestigen.’ De natuurkundige proeven in de kerk waren tegen het zere been van collega-hoogleraar Hulsius, een orthodoxe theoloog. Deze nam ook aanstoot aan een uitspraak van Bernoulli dat ‘je nu niet hetzelfde lichaam hebt als een jaar geleden’. Een uitspraak die door Hulsius werd aangemerkt als strijdig met de leer van de Wederopstanding, en dus als een soort ketterij. Bernoulli verweerde zich bij de bestuurders van de universiteit. Maar de lucht klaarde niet echt op. Niet met alle collega’s was het ‘prettig en vreedzaam leven’…

Terug naar huis

Toch was het conflict met Hulsius niet de reden voor Bernoulli om Groningen te verlaten. Zijn schoonfamilie oefende druk op hem uit om terug te keren, ook omdat de vrouw van Johann nog steeds niet kon aarden in Groningen. Daarom was hij van plan in Bazel de leerstoel Grieks te gaan bekleden. Maar toen zijn broer Jakob in 1705 overleed, volgde hij hem daar op als hoogleraar wiskunde.

Bernoulli in de stad Groningen, anno 2025

In de Korrewegwijk bevindt zich het Bernoulliplein. Dat is overigens vernoemd naar Johanns zoon Daniel, die de eerste vijf jaar van zijn leven in Groningen doorbracht. Ook Daniel werd een bekende wis- en natuurkundige.

De Bernoulliborg is een onderwijsgebouw van de Faculteit Science and Engineering van de Rijksuniversiteit Groningen. Het gebouw bevindt zich op de Zernike Campus.

Johann Bernoulli

• 1667: Op 6 augustus geboren in Bazel, Zwitserland
• 1695: Op 28 november houdt Bernoulli zijn oratie in Groningen
• 1696: Oplossing van het brachistochrone probleem
• 1700: Op 29 januari: geboorte van zoon Daniel
• 1705: Hoogleraar wiskunde in Bazel
• 1748: Op 1 januari overleden in Bazel