Kleurrijke Kopstukken: Aletta Jacobs

Op 9 december 2025 is het 400 jaar geleden dat Ubbo Emmius, de grondlegger van de RUG, overleed. In zijn voetspoor is de RUG gekleurd door velerlei mensen die er hebben gewerkt en gestudeerd, door de eeuwen heen. Sommigen zijn van uitzonderlijke betekenis geweest. Door hun bijzondere prestaties, opvattingen en activiteiten. Deze serie belicht een aantal van deze ‘Kleurrijke Kopstukken’. Deze keer: Aletta Jacobs.

20 april 1871: Aletta Jacobs schrijft zich in als student geneeskunde aan de universiteit in Groningen

‘Zoo iets kon niet geschieden te Leiden, te Utrecht. Het was alleen mogelijk te Groningen in het radicale noorden.’ Zo sprak in 1872 de Groningse rechtsgeleerde professor B.D.H. Tellegen, naar aanleiding van het eerste examen dat Aletta Jacobs had afgelegd. In het Nederland van de negentiende eeuw was de breed gedragen opinie dat meisjes niet behoorden te studeren. In Groningen werd daar door sommigen toch heel anders over gedacht.

De brief aan Thorbecke

Op 9 februari 1854 werd Aletta Henriëtte Jacobs in het Groningse dorp Sappemeer geboren. Ze was het negende kind uit een gezin van elf. Ze kwam uit een Joods milieu, waarin leren, ook voor meisjes, in hoog aanzien stond. Haar vader, Abraham Jacobs, was huisarts. Toen Aletta zes was wist ze al dat ze dokter wilde worden, net als haar vader en haar oudere broer Julius. Maar in haar tijd werden alleen mannen dokter. Toch kon ze – als eerste meisje – naar de hbs en mocht ze een opleiding tot leerling-apotheker volgen, waarvan ze in 1870 het diploma behaalde. Toen schreef Aletta op 22 maart 1871 op eigen initiatief een brief aan minister van Binnenlandse Zaken Johan Rudolph Thorbecke, waarin ze hem vroeg om toelating tot de studie geneeskunde op de Groningse universiteit. Thorbecke informeerde bij vader Jacobs of deze geen bezwaar had (ze was nog minderjarig) en gaf haar toestemming colleges te volgen, aanvankelijk voor één jaar op proef als toehoorder. En dus reisde Aletta op 20 april 1871 naar Groningen om haar naam in het Album studiosorum te schrijven. Vergezeld van haar broer Julius ging zij een paar dagen later voor het eerst naar college. Op zijn sterfbed, op 30 mei 1872, gaf Thorbecke, inmiddels weer minister-president, na overleg met Koning Willem lll, Aletta dispensatie en kon ze de opleiding geneeskunde volwaardig voortzetten.

Van spoorstudent tot promotie

Op het station van Sappemeer nam Aletta dagelijks de trein naar Groningen, om naar de universiteit te gaan. Als ze iets te laat was, wachtte de machinist even met vertrekken. Na het behalen van het kandidaatsexamen in 1874 moest ze coschappen lopen in de kliniek. Daarom ging ze op kamers bij timmerman Jan Fokkens, Turftorenstraat 23, tussen het Academiegebouw en het ziekenhuis (toen gelegen aan de Munnekeholm). In 1876 verhuisde ze naar Amsterdam, voor het artsexamen. In 1878 nam ze haar artsdiploma in ontvangst en was daarmee de eerste vrouw in Nederland die een universitaire studie succesvol afrondde. Aletta keerde terug naar haar ouderlijk huis in Sappemeer om daar aan haar proefschrift te werken. Toen haar vader ziek werd, nam ze zijn praktijk waar. Haar vrienden stimuleerden haar om door te zetten met haar proefschrift. Op 8 maart 1879 promoveerde Aletta Jacobs in een volle senaatszaal van de universiteit in Groningen. De eerste Nederlandse vrouw die een doctorstitel behaalde.    

Londen en Amsterdam

Na haar promotie vertrok Aletta voor enkele maanden naar Londen, waar ze in een ziekenhuis werkte. In de herfst van 1879 begon ze haar eigen huisartsenpraktijk in Amsterdam. Ze bepleitte het gebruik van voorbehoedsmiddelen en behandelde twee keer per week gratis arme volksvrouwen. Ze schreef een anatomieboek voor vrouwen: ‘De vrouw, haar bouw en inwendige organen.’ Ze publiceerde artikelen over vrouwenkiesrecht, vrouwenbelangen, wettelijke regelingen voor prostitutie en over de verspreiding van geslachtsziekten. Daarnaast gaf ze arbeidersvrouwen cursussen over hygiëne.

Kiesrecht voor vrouwen

Aletta Jacobs was geen begenadigd spreker, maar compenseerde dat door strategisch inzicht en vastberadenheid. Ze zag in dat politieke gelijkheid de beste basis zou zijn voor verbeteringen van de maatschappelijke positie van de vrouw. Daarom wijdde ze haar leven vooral aan de strijd voor het vrouwenkiesrecht. Al in 1883 diende ze een verzoek in bij de gemeente Amsterdam om haar op de kieslijst te plaatsen. Dat lukte toen nog niet, omdat ze een vrouw was. In 1903 werd zij gekozen tot president van het hoofdbestuur van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Zij bleef dat tot in 1919 het actief en passief kiesrecht voor vrouwen in de Grondwet werd vastgelegd.

Actief in de vredesbeweging

Heel actief was ze ook in de vredesbeweging. In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Een gepland congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in Berlijn kon daardoor niet doorgaan. In plaats daarvan vond er een vrouwenvredescongres in Den Haag plaats, van 28 april tot 5 mei 1915. De congresgangers richtten zich op methoden om een einde aan de oorlog te maken. Ook gingen ze op zoek naar structuren voor een vreedzame samenleving. De daar aangenomen resoluties werden persoonlijk aan de staatshoofden van oorlogvoerende en neutrale landen aangeboden. Zo ging Aletta Jacobs op bezoek bij president Woodrow Wilson van de Verenigde Staten. Wilson gebruikte de informatie voor zijn Veertien Punten-programma, dat een rol speelde bij de vorming van de Volkenbond.

Aletta en Carel

Vanaf 1884 woonde Aletta Jacobs samen met de politicus Carel Victor Gerritsen, die raadslid en wethouder was in Amsterdam en ook lid van de Tweede Kamer. Gerritsen was ook bekend vanwege zijn uitgebreide verzameling boeken over de vrouwenbeweging. Die boekencollectie stelde hem in 1880 in staat nader kennis te maken met Aletta Jacobs, omdat hij haar een aantal exemplaren ging uitlenen. In 1892 huwden zij om praktische redenen voor de wet. Daarbij legde Aletta onder protest de gelofte aan gehoorzaamheid af aan haar wettige echtgenoot. Uit dit huwelijk werd één kind geboren, dat nog dezelfde dag overleed. Carel Gerritsen stierf in 1905, Aletta Jacobs 24 jaar later, in 1929.

Internationale vrouwendag en Aletta Jacobs

Internationale Vrouwendag werd uitgeroepen op de internationale vrouwenconferentie in Kopenhagen in 1910. De aanleiding was de massale staking op 8 maart 1908 in Chicago en New York van vrouwen in de textiel- en kledingindustrie voor een achturige werkdag, betere arbeidsomstandigheden en kiesrecht. In 1978 erkenden de Verenigde Naties 8 maart als officiële Internationale Vrouwendag. Toeval of niet, 8 maart is ook de dag van de promotie van Aletta Jacobs in Groningen, in 1879.

Aletta Jacobs in de stad Groningen, anno 2025

Een borstbeeld van Aletta Jacobs staat op het voorplein van de Letterenfaculteit van de RUG, aan de Oude Kijk in ’t Jatstraat en is gemaakt door Theresia van der Pant. In de Broerstraat is een grote muurschildering aangebracht over leven en werk van Aletta Jacobs. Gemaakt door VAAF (Lotte Masker en Jonna Bo Lammers). Studenten van de RUG doen hun tentamens tegenwoordig in de Aletta Jacobs tentamenhal, op de Zernikecampus. Groningen kent de A. Jacobsstraat, in de wijk Hoornse Park. Een van de vier interdisciplinaire schools waar de RUG in deelneemt, is vernoemd naar haar: de Aletta Jacobs School of Public Health. Elke twee jaar reikt de RUG op 8 maart de Aletta Jacobsprijs uit aan ‘een vrouw met een academische opleiding die een voortrekkersrol vervult op emancipatiegebied en een voorbeeldfunctie vervult voor andere vrouwen’.

Aletta Jacobs

• 1854: Op 9 februari geboren in Sappemeer

• 1871: Op 20 april toegelaten als studente geneeskunde

• 1878: Afgestudeerd als arts

• 1879: Op 8 maart gepromoveerd in Groningen

• 1884: Vrij huwelijk met Carel Victor Gerritsen

• 1903: President van het hoofdbestuur van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht

• 1915: Vrouwenvredescongres in Den Haag
• 1919: Op 28 september algemeen kiesrecht in Nederland

• 1929: Op 10 augustus overlijdt Aletta Jacobs in Baarn