Kleurrijke Kopstukken: Petrus Camper

Op 9 december 2025 is het 400 jaar geleden dat Ubbo Emmius, de grondlegger van de RUG, overleed. In zijn voetspoor is de RUG gekleurd door velerlei mensen die er hebben gewerkt en gestudeerd, door de eeuwen heen. Sommigen zijn van uitzonderlijke betekenis geweest. Door hun bijzondere prestaties, opvattingen en activiteiten. Deze serie belicht een aantal van deze ‘Kleurrijke Kopstukken’. Deze keer: Petrus Camper.

14 november 1764: Petrus Camper spreekt een beroemde rede uit in de Academiekerk te Groningen

Petrus Camper houdt een lezing in de Academiekerk “… over den oorsprong en de kleur der zwarten”. Volgens hem was het prima om onderscheid te maken tussen mensen, maar hij vond dat die verschillen slechts oppervlakkig zijn. Ten diepste, in het wezen van de mens, waren alle mensen precies hetzelfde. Hij baseerde zich daarbij ook op zijn eigen bevindingen. En dus betoogde Camper dat we anderen niet hun vrijheid mogen ontnemen. Daarmee keerde hij zich tegen de heersende slavernijpraktijken, een eeuw voor de afschaffing van de slavernij.

Anatomisch onderzoek

Bekend is Petrus Camper vooral door zijn metingen aan de ‘gelaatshoek’, waarmee hij mensen in ‘landaarden’ indeelde. Dat was voor hem geen racisme: hij classificeerde alleen. Maar later, in de 19de eeuw, gebruikten rassenwetenschappers zijn werk echter voor andere doeleinden, wat zijn reputatie schaadde. Hij was zeer geïnteresseerd in de wijze waarop dieren en mensen in elkaar zaten. Voor dit vergelijkende anatomisch onderzoek had hij veel materiaal nodig. Hij gebruikte koloniale relaties, onder wie kennissen en oud-studenten die waren uitgezwermd over de wereld, om (zonder toestemming) menselijke overblijfselen en dieren (dood en levend) te verzamelen. Het werk en de collectie van Petrus Camper raakten later omstreden, vanwege het koloniale aspect eraan en door het wetenschappelijk racisme uit de 19^e en 20 eeuw. Campers beschrijvingen van raciale verschillen droegen, ondanks zijn nuances en bedoelingen, in later eeuwen bij aan het gebruik van wetenschap om racisme te onderbouwen.*

Van Franeker naar Amsterdam

Camper was al een beroemde wetenschapper en gevierd docent toen hij in 1763 naar Groningen kwam. In 1722 in Leiden geboren, kreeg hij een brede wetenschappelijke opleiding op de Leidse universiteit. Na zijn promotie ondernam hij een academische reis door Europa. In 1750 aanvaardde hij het ambt van hoogleraar aan de Universiteit van Franeker. Daar trouwde hij een rijke jonge weduwe, die hem in één klap tot een van de grootste landeigenaren van Friesland maakte. Na Franeker volgden vijf jaar Amsterdam. Zijn vrouw verlangde echter terug naar Friesland en het echtpaar vestigde zich op landgoed Klein Lankum, bij Franeker. Ook wilde hij meer tijd voor onderzoek. Regelmatig verschenen er toen studies van zijn hand. Ook begon hij steeds meer opiniërende artikelen te schrijven over uiteenlopende maatschappelijke problemen.

Camper in Groningen

Petrus Camper profileerde zich als een typische man van de Verlichting; als iemand die zelfstandig nadenkt en zich losmaakt van vooroordelen van geloof en maatschappelijke stand en met zijn kennis iets nuttigs wil doen. Het lukte burgemeester van de stad Groningen, Anthony van Iddekinge, om Camper in 1763 naar Groningen te lokken, met mooie arbeidsvoorwaarden en een geschikte woning. Camper ging vlak bij de Hortus wonen, de botanische tuin met zijn vele geneeskrachtige kruiden en gewassen. Bovendien mocht hij zijn favoriete vakken doceren: anatomie, chirurgie en botanie. Studenten waardeerden zijn colleges, Camper was in staat de zaken op een heldere en levendige manier uit te leggen. Hij ondersteunde zijn onderwijs met practica en tekeningen, die hij zelf maakte. Het aantal studenten geneeskunde in Groningen nam sterk toe. In de Academiekerk mocht iedereen met uitwendige kwalen zich iedere week op donderdag melden. Waarop een behandeling volgde, in aanwezigheid van andere medici en studenten.

Onrecht

Daarnaast bediende hij ook steeds vaker een breder publiek met lessen, voordrachten en anatomische demonstraties, van mens én dier. De retorisch begaafde Camper, een aantrekkelijke man met elegante manieren, was er echter niet altijd op uit om zijn publiek te plezieren. Hij hield de mensen ook regelmatig een spiegel voor en stelde onrecht aan de kaak. Zo nam hij het op voor meisjes die ongewenst zwanger waren geworden en van wie de baby kort na de geboorte overleed. Dat kwam geregeld voor en de jonge moeders werden er snel van verdacht hun kind te hebben verstikt. Dit zou gelijkstaan aan moord door wurging, waarop de doodstraf stond. Hoe was het verschil aan te tonen tussen een doodgeboren en een gedode baby? Camper liet zien hoe men door bestudering van het longweefsel van het overleden kind kon zien of het had geademd of niet. Dat kon de redding betekenen van meisjes die geen schuld hadden aan het overlijden van hun kind. Tegelijkertijd vroeg Camper om begrip en mildere straffen voor degenen die in uiterste radeloosheid tot hun daad waren gekomen. Omdat het geregeld dienstmeisjes betrof, stelde hij ook de hypocrisie aan de kaak van de heer des huizes die het meisje – tegen haar wil – zwanger had gemaakt, maar zelf niets te vrezen had. Zoals Camper zei: ‘Ik pleite niet voor de misdaad, maar voor de menschelijkheid in eene verlichte Eeuwe, in welk de overboodige strengheid der Kerkelijke Wetten weggenoomen is…’

Strijd tegen de veepest

In het Europa van de 18de eeuw was de veepest een gevreesde ziekte. Besmette runderen waren meestal binnen een paar dagen dood. Als grootgrondbezitter in Friesland had Camper veel belang bij het vinden van een oplossing. Hij verdiepte zich in de literatuur en gaf in 1769 openbare lezingen in het anatomisch theater. Met hulp van Wouter van Doeveren en de gemeenteraad van Groningen startte Camper een inentingsprogramma, eerst in Groningen, later ook in Friesland. De resultaten bleven matig, Camper verloor een beetje zijn interesse. Maar de Groningse boer Geert Reinders ging door met de proeven met inentingen, zodat uiteindelijk een effectieve vaccinatie tegen runderpest gevonden werd.

Terug in Friesland

In 1773 trok Camper zich terug op zijn landgoed in Friesland. De Groningers betreurden zijn vertrek. Zij zagen hem als het voorbeeld van ‘de geleerde’, die zich ook inzette om maatschappelijke problemen op te lossen. Toen in december 1780 de Italiaan Pietro Gandola, ‘beeldgieter van Amsterdam’, naar Groningen kwam en in de Groninger courant adverteerde met allerlei vormen van ‘beeldwerk’, had hij in zijn assortiment beelden van Rubens, Van Dyck, Shakespeare, Voltaire en -speciaal voor de Groningers - Petrus Camper. Camper was ook bestuurlijk actief, onder meer als burgemeester van Workum. Een maatschappelijk betrokken mens, een intellectuele veelvraat en een onderzoeker die op allerlei wetenschapsgebieden baanbrekend werk verrichtte. Of zoals tijdgenoot Goethe hem noemde: ‘ein Meteor von Geist, Wissenschaft, Talent und Thätigkeit.’

Petrus Camper in de stad Groningen, anno 2025

Iedere Groninger kent de Petrus Campersingel, aan de oostzijde van het UMCG. De weg is aangelegd kort nadat rond 1925 de oostelijke vestinggracht was gedempt en de stadswal geslecht.

Petrus Camper

• 1722: Op 11 mei geboren in Leiden
• 1746: Promotie in Leiden, wijsbegeerte en geneeskunde
• 1750: Hoogleraar in Franeker, wijsbegeerte, anatomie en chirurgie
• 1755: Hoogleraar te Amsterdam
• 1763: Hoogleraar te Groningen
• 1789: Petrus Camper sterft op 7 april, in Den Haag
  

*) Het Groninger Universiteitsmuseum presenteert nog tot 21 september de expositie Verstrengelde Verhalen: Wetenschap en Kolonialisme in de Collectie van Petrus Camper. In de tentoonstelling wordt duidelijk hoe de nalatenschap van Camper verweven is met koloniale structuren en de ontwikkeling van wetenschappelijk racisme.

Zie voor meer Kleurrijke Kopstukken de overzichtspagina.