Eerlijk delen in de nieuwe economie

Gereedschap uitlenen via Peerby, je woning verhuren via Airbnb, een scooterritje via Felyx. Het zijn voorbeelden van de deeleconomie. We delen spulletjes om minder te hoeven produceren. Goed voor de aarde en voor de portemonnee. Maar de deeleconomie brengt ook vragen met zich mee. Over rechten, plichten en aansprakelijkheid. Rosalie Koolhoven wil daar duidelijkheid in brengen.

_{Tekst: Eelco Salverda, afd Communicatie RUG, foto's: Elmer Spaargaren}

Wie een activistisch betoog over misstanden en klachten verwacht is bij RUG-jurist Rosalie Koolhoven aan het verkeerde adres. Ze is geen advocaat, die het opneemt voor gedupeerden - ook al wordt ze dan geregeld benaderd door programma’s als Kassa en Radar. Eerder is ze de wetenschapper, de jurist die de regels onderzoekt. Daarnaast wil ze weten of de deeleconomie en circulaire economie echt ‘duurzaam’ kunnen zijn.

Steentje bijdragen

Het was in 2013 dat Koolhoven, gespecialiseerd in IT-privaatrecht én duurzaamheid, zich ging verdiepen in de regels rond de deeleconomie, als een van de eersten in Nederland. Twee jaar later presenteerde de VN de Sustainable Development Goals (SDG’s), om tot een duurzame wereld te komen. Een van die doelen: een verantwoorde productie en consumptie bewerkstelligen. Dat kan bijvoorbeeld via de deeleconomie. Spullen samen gebruiken, door ze als dienst af te nemen via internet. ‘Ik dacht: als ik vanuit mijn vakgebied wat wil bijdragen aan de maatschappij dan kan ik kijken naar de regels rond deze nieuwe vormen van consumptie en verdienstelijking,’ vertelt Koolhoven. Het bleef niet bij een voornemen.

Couchsurfen

Ze begon haar verkenning van de deeleconomie als deelnemer. ‘Ik heb van alles geprobeerd: couchsurfen als ik naar een congres ging, eten koken voor anderen via Thuisafgehaald, spullen uitlenen via Peerby. Als ik er iets van wil vinden, moet ik het ook zelf ervaren. Kreeg ik één negatieve recensie, dat mijn portie te klein was,’ lacht ze. Maar haar kennismaking met de deeleconomie leerde Koolhoven vooral hoe moeilijk het soms kan zijn om te bepalen welke regels gelden.

Nieuwe wereld,…

Delen is niet nieuw. We hebben altijd spullen samen gebruikt. Maar de grote schaal waarop dit nu gebeurt is dat wel, evenals de anonimiteit, de technologie erachter en de grote commerciële partijen die erbij betrokken zijn, zoals AirBnB en Uber. Zulke internetplatformen maken vraag en aanbod inzichtelijk. Hun toegevoegde waarde is dat ze proberen drempels die de anonimiteit opwerpt te verlagen. Dat doen ze door gebruikers te helpen met het opbouwen van een reputatie en reviews over diensten en gebruikers van het platform te verzamelen. Ze willen voor vertrouwen zorgen. Daarmee zorgen ze óók voor ingewikkelde situaties: wie is precies de aanbieder, wie is consument of professional, en wie moet welke verplichtingen nakomen?

… nieuwe regels?

Veel wetten en regels stammen nog uit de tijd dat intermediaire platformen zoals AirBnB en Uber nog niet bestonden. Het fascineert Koolhoven. ‘Ik ben altijd wel bezig met de vraag of we moeten vasthouden aan de bestaande rechtsorde, of dat deze onder invloed van de technologische mogelijkheden beter kan worden. Je kunt zeggen: wat deze online intermediairs doen is zó nieuw, zulke overeenkomsten, dit valt niet onder onze regels. Er zijn juristen die zich op dat standpunt stellen. Anderzijds: er zijn toch altijd geldende rechtsregels die bepaalde gedragingen beslaan? Waarom hierbij dan niet?’

Matching economy

Het toont de complexiteit van de materie, vooral veroorzaakt doordat internetplatformen een belangrijke rol hebben, maar zeggen aan de zijlijn te staan. ‘Die zeggen alleen te bemiddelen: “wij zijn niet de verhuurder, of het taxibedrijf”. Hun verantwoordelijkheden zijn vrij onduidelijk, maar er verschijnt de laatste tijd meer rechtspraak en literatuur.’ Ze staan feitelijk buiten de deeleconomie, legt Koolhoven uit. ‘Ik noem wat ze doen liever de matching economy. De deeleconomie, dat zijn verhuurder en huurder of eigenaar en bruiklener. Het platform uit de matching economy faciliteert, maar heeft niet de spullen die worden gedeeld.’ Op de vraag of mensen wel aan de deeleconomie mee zouden moeten wíllen doen, antwoordt ze: ‘Je kunt je inderdaad afvragen welke prijs je daarvoor wilt betalen. Maar als je het niet met de regels eens bent, dan doe je toch niet mee?’

Altijd al misstanden

Misstanden en incidenten zijn er altijd geweest, vervolgt Koolhoven. Een uitgeleende boor komt kapot terug, de taxichauffeur berekent teveel, een gehuurde kamer is vies. Dat komt niet door de platformen. In zekere zin is de acceptatie van kleine misstanden nu ook groter, vertelt ze. ‘Sociologisch onderzoek van collega’s toont aan dat je eerder genoegen neemt met mindere kwaliteit als je minder betaalt. Bovendien kost het halen van je recht ook tijd en geld. Mensen zijn eerder geneigd het erbij te laten.’ Niet dat ze het onderwerp daarom als wetenschapper niet de moeite waarde vindt. ‘Het gaat niet om het geld dat ermee gemoeid is. Eén misstand is ook onrecht.’

Ten goede gebruiken

Het zijn niet zozeer de misstanden waar Koolhoven in geïnteresseerd is. Ze kijkt liever vooruit. ‘Hoe kun je de deeleconomie inzetten tot het nut van het algemeen? Als je in een sociale huurwoning woont mag je die niet verhuren. Maar juist voor zulke mensen zou dat misschien een financiële uitkomst zijn. Dan sluit je pas echt aan bij de SDG’s. Zo kun je wellicht ook zwartwerk of fraude met toeslagen tegengaan. De impliciete belofte van de deeleconomie dat deze inclusief is, dat iedereen mee kan doen, dat is nu een illusie. Want je moet wel wat hebben om mee te kunnen doen: spullen, een woning, een auto. Te weinig mensen hebben toegang tot het aanbod of kunnen zelf wat aanbieden.’

Scholieren en samenleving

Om mensen beter voor te lichten zette Koolhoven de site Prosumeter op, waar je antwoord kunt krijgen op vragen over rechten en plichten in de deeleconomie. Ook uit andere activiteiten blijkt haar betrokkenheid. Ze doet geregeld mee aan activiteiten van de RUG Scholierenacademie. Posters voor scholieren aan de muur van haar werkkamer getuigen van haar inzet. ‘Ik vind dat ik mijn kennis niet alleen in moet zetten voor wetenschappelijke publicaties, maar ook door moet geven aan de maatschappij. Wij, wetenschappers, juristen hebben veel kennis en vaardigheden en onze wetenschappelijke houding te bieden: openheid, nieuwsgierigheid, argumenteren, luisteren. Daarmee laat je zien hoe je omgaat met meningsverschillen.’

Superdilemma’s

Op tafel ligt het boekje Superdilemma’s, dat Koolhoven schreef met filosoof Ariska Bonnema, bestemd voor de basisschool. Daarin worden vijfentwintig juridische problemen vanuit twee kanten belicht. Bijvoorbeeld over het stelen van virtuele amuletten in een online game of over de gevolgen van het tekenen van een contract voorafgaand aan een talentenjacht op tv. ‘Ik zie interessante, leuke rechtszaken voorbijkomen, waar we als juristen van smullen. Daarnaast zijn kinderen gek op dilemma’s. Mijn zoontje vraagt geregeld wat ik liever wil zijn: dit, óf dat. En ten slotte moeten scholen burgerschapsonderwijs aanbieden, maar weten ze niet altijd hoe ze dat aan moeten pakken.’ Een plan rijpte. Koolhoven bedacht een format, schreef collega’s aan, zocht tekenaars en wist subsidies los te krijgen. Het eindigde met een mailing met boekjes naar 6300 basisscholen in Nederland. En binnen een week veel positieve reacties, glundert Koolhoven.

Uit de bubbel

Superdilemma’s - de titel is dubbelzinnig. Het verwijst naar grote dilemma’s, maar super kan ook staan voor geweldig. Bewust? ‘Dilemma’s zijn kansen op een goed gesprek, om na te denken en je uit je bubbel te halen. Als je er goed mee omgaat leiden ze tot nieuwe inzichten.’ Zelf heeft ze geen lievelingsdilemma. ‘Ze zijn allemaal lastig, het is vaak echt moeilijk om een standpunt te kiezen. Dat hoeft ook niet. De discussie, die is het belangrijkst.’

Meer informatie

Rosalie Koolhoven