Archeologie over de grenzen heen

Hij leerde zichzelf het Nederduitse dialect aan. Want, zegt hij, als je contact wilt met boeren in de grensregio, kom je niet zover met Hooghaarlemmerdijks. Het typeert Henny Groenendijk, die als hoogleraar Archeologie en Maatschappij niet alleen geïnteresseerd is in de geheimen van de bodem, maar vooral verbinding zoekt met de mensen die erop wonen.

^{Tekst: Annemieke van der Kolk, Communicatie RUG, foto’s: Elmer Spaargaren en Henny Groenendijk}

Verdwenen rivier

Toen Groenendijk de kans kreeg als archeoloog de provincie Groningen dichterbij het Duitse Eemsland te brengen, aarzelde hij niet. De verbinding vond hij in een honderd meter brede rivier die bij het Oost-Groningse Wessingtange het land binnenkomt, ook al zal een ongeoefend oog er weinig van zien. Het gaat om een oude aftakking van de rivier de Eems, vertelt Groenendijk, terwijl hij een bodemkaart en een luchtfoto uit 1952 op de terrastafel uitspreidt. Enthousiast wijst hij de lichtgekleurde kronkels aan; de strengen van de verdwenen rivier. ‘Als je dat ziet, dan denk je, wat is daar aan de hand? Waarom is die rivier verland?’

Grensoverschrijdende kaarten

Groenendijk vroeg zijn Duitse collega’s of ze geïnteresseerd waren om samen onderzoek te doen. Het gebrek aan grensoverschrijdende bodem- en geologische kaarten was een van de barrières die Groenendijk moest slechten, naast het verschil in onderzoekscultuur. ‘De Duitsers hebben over het algemeen veel materiaalkennis en zijn uitermate gedegen onderzoekers. De Nederlandse onderzoekers zijn meer van de snelheid en het improviseren. Het bleek een goede combinatie.’ Groenendijk prijst zich bovendien gelukkig met het Groningen Institute of Archaeology (GIA). ‘Het instituut heeft altijd oog gehad voor het landelijk gebied. Al honderd jaar voert het de regio hoog in het vaandel, ondanks alle vernieuwingen. Ik vind dat heel bijzonder.’

Informatief veen

Proefboringen in een stukje niemandsland vlak langs de rijksgrens verrasten het onderzoeksteam. ‘Er bleek nog veen te zitten van omstreeks het jaar 1000’, vertelt Groenendijk verguld. ‘Dat is overal afgegraven, behalve in dat smalle strookje grensgebied.’ Het veen bleek bijna onaangetast en dus zeer informatief. Een analyse wees uit dat het dal dat voorzichtig zichtbaar was op Groenendijks kaarten, waarschijnlijk was uitgeslepen door een volwassen regenrivier, een laaglandrivier van meer dan honderd meter breed. Stuifmeel van graan wees op de aanwezigheid van boeren op de oevers aan het einde van de prehistorie. ‘We weten nu dat de rivier begon te verlanden tussen het jaar 700 en 540 vóór Christus.’ Dan schiet hij in de lach: ‘Nu hoeven we alleen nog maar uit te zoeken wat de oorzaak daarvan was.’

Kritiek is welkom

Kost dat ook nog overheidsgeld, die archeologie? Kun je daar je brood mee verdienen? Groenendijk schrikt niet meer van een portie ongezouten kritiek. Sterker nog, hij vindt het leuk omdat het een aanleiding is om in gesprek te gaan. Ook zijn studenten heeft hij altijd meegenomen naar potentiële critici van een archeologisch project, zoals sommige gemeenteambtenaren of boeren. Zo legde hij contact met Terra, een agrarische mbo-opleiding. ‘Ik vind dat een heel belangrijke partner, want daar worden de mensen opgeleid die de grote graaf- en landbouwmachines bedienen. Zij beslissen straks of ze de ploeg een beetje dieper zetten en daarmee archeologisch materiaal vernietigen, of juist niet.’

Erfgoed vernietigen of koesteren

Archeologische vindplaatsen liggen nu eenmaal vaak in landbouwgebied, en heel vaak net onder de bouwvoor, legt Groenendijk uit. In zandgebieden liggen vindplaatsen zelfs zo dicht onder de oppervlakte, dat een ploeg ze al kan raken. Een boer kan bedoeld of onbedoeld op een zaterdagmiddag de ploeg iets dieper zetten en zo archeologisch materiaal vernietigen. Groenendijk schrikt daar niet van, maar gaat het gesprek aan. ‘Ik probeer duidelijk te maken dat hij dan eigenlijk zijn eigen geschiedenis wegvaagt. Je vernietigt in feite een archief. In alle redelijkheid proberen we dan oplossingen te vinden die de boer niet schaden. De ervaring leert dat je met redelijkheid een heel eind komt. Vaak gebeurt het ook uit onwetendheid.’

Eerherstel voor de regio

Terug naar de verdwenen Eems. Ook daar zoekt Groenendijk de interactie met de streekbewoners en amateurarcheologen. Zo stapte een archeoloog uit Sellingen op de fiets om op zoek te gaan naar geschikte boorplekken en wordt de plaatselijke boeren gevraagd naar hun mening over het project. Bovenal wil Groenendijk de ‘achterlandstatus’ van de regio corrigeren en het gebied de eer doen toekomen die het ooit had als verbindingsas tussen Westerwolde en het Eemsland. Westerwolde is een belangrijk toeristisch gebied, vertelt hij. ‘Hetzelfde geldt voor de aantrekkelijke Duitse Eemszone. Maar daartussenin zit een gebied dat als saai landbouwgebied wordt gezien. Een regio zonder oudere historie, waar grote varkensboeren de dienst uitmaken. In de Tweede Wereldoorlog lagen er strafkampen, waardoor het ook een negatief imago heeft gekregen. Wij vinden dat dat cultuurarme imago een correctie verdient, aan beide zijden van de grens.’

Er is altijd een oplossing

Aan Groenendijk zal het niet liggen. Al moet hij er nog zoveel gesprekken voor voeren met weerbarstige bewoners. ‘Vaak hoor ik achteraf dat betrokkenen veel minder last hadden van onze werkzaamheden dan ze vooraf vermoedden. De angst voor bijvoorbeeld stillegging van bouwprojecten bleek vaak ongegrond. Er gaan veel broodje-aapverhalen rond.’ ‘We vinden altijd wel een oplossing’, voegt hij er relativerend aan toe. Groenendijk vouwt zijn kaarten weer op en verlaat het zonnige terras. Terug naar de Eems.