De onderbelichte schaduwkanten van lokaal zelfbestuur en burgerzelfredzaamheid

Gemeenten in krimpregio’s benadrukken graag het belang van burgerbetrokkenheid bij het verbeteren van de lokale leefbaarheid. Zelfbestuur en zelfredzaamheid leiden geregeld tot succesvolle projecten om dorpsvoorzieningen op peil te houden. Hiska Ubels concludeert dat vernieuwende vormen van zelfbestuur ook minder rooskleurige kanten hebben, die ten onrechte onderbelicht zijn gebleven. Zij promoveert op 30 januari aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Ubels onderzocht zulke initiatieven in Beltrum, Nieuw-Dordrecht, Ee en Ulrum en stelt vast dat burgerzelfsturingstrajecten grillig kunnen verlopen. ‘Dit soort initiatieven hebben vooral een positief effect op de zelfsturingscapaciteit en burgerkracht van een kleine groep direct betrokken inwoners’, zegt Ubels. ‘Maar daar zijn ook kanttekeningen bij te maken. Een belangrijke les uit mijn onderzoek is dat gemeenten uiteindelijk altijd de eindverantwoordelijkheid moeten houden voor lokale leefbaarheid en welzijn.’

Verdienmodel

Bij succesvolle en langdurige vormen van zelfredzaamheid is vrijwel altijd sprake van directe belangen of een verdienmodel, concludeert Ubels. ‘Krimpdorpen zijn gebaat bij enthousiaste koplopers die ook na verloop van tijd concrete resultaten behalen en brede sociale steun blijven krijgen. Verder is het belangrijk dat ambtenaren en bestuurders een flexibele en open basishouding hebben en dat de gemeentelijke organisatie voor inwoners toegankelijk is. Een andere succesfactor is gerichte professionele ondersteuning om de verschillen tussen overheid en burgers te overbruggen.’

Vrijwillige zelfredzaamheid op lange termijn onrealistisch

Ubels identificeerde in haar onderzoek drie belangrijke beperkingen van zelfredzaamheid. Zo is langdurende zelfredzaamheid in krimpdorpen op basis van vrijwilligheid onrealistisch, concludeert Ubels. ‘Initiatieven leunen vaak op kleine en daardoor kwetsbare kerngroepen. Bovendien beschikken vrijwilligers niet altijd over de juiste competenties voor de complexe vraagstukken waarmee ze geconfronteerd worden. De vaak veeleisende inzet en hoge druk om verantwoording af te leggen aan de betrokken partners en dorpsgenoten leiden tot een risico op overbelasting, conflicten en het afhaken van de vrijwilligers. Burgers blijken vooral bereid zich in te zetten voor tijdelijke projecten met een duidelijke kop en staart.’

Verborgen financiële en sociale kosten van vrijwilligers

Gemeenten verschuiven verantwoordelijkheden vaak naar burgers vanwege kostenbesparingen. In hun kosten-batenanalyse gaan zij dan echter voorbij aan de verborgen financiële en sociale kosten van vrijwilligers, stelt Ubels. Zij toont aan dat burgerprojecten jaren van intensieve inzet vergen, die gepaard gaat met tal van individuele en sociale risico’s. Bovendien blijkt dat initiatieven - anders dan vaak verondersteld - in de praktijk niet tot een hogere mate van sociale betrokkenheid en samenwerking hoeven te leiden.

Democratisch?

Ubels plaatst ook kanttekeningen bij het democratische karakter van burgerzelfsturingsinitiatieven. De betrokken vrijwilligers zijn niet altijd representatief voor het dorp en het blijkt buitengewoon lastig mededorpsbewoners blijvend bij initiatieven te betrekken. De intensieve en tijdrovende inzet die nodig is om het doel te behalen staat op gespannen voet met de vanuit democratisch oogpunt gewenste dialoog met het dorp. Tegenmacht krijgt daardoor minder kans. Dat is zeker een risico bij ingewikkelde samenwerkingen met externe partners en financiering. Ubels: ‘Er zijn ook veel inwoners die niet kunnen of willen meedoen aan leefbaarheidsinitiatieven. Het gevaar is dat hun belangen en behoeften over het hoofd worden gezien.’

Meer informatie

• Link naar het proefschrift: Novel forms of governance with high levels of civic self-reliance
• Ubels onderzocht de burgerinitiatieven Kulturhus Beltrum (gemeente Berkelland), Dorpscoöperatie Nieuw-Dordrecht (gemeente Emmen), Dorps Ontwikkeling Maatschappij Ee (gemeente Dongeradeel) en Project Ulrum 2034 (gemeente De Marne)