De sporen van een kampcommandant

Vanuit kamp Westerbork vertrokken ze, op weg naar de dood. Treinen vol joodse kinderen, vrouwen en mannen, naar Auschwitz, Sobibor of Theresienstadt. Elke dinsdag een trein met duizend tot drieduizend mensen. Eindverantwoordelijke: kampcommandant Albert Gemmeker. Dezelfde Gemmeker stond te boek als correct en kwam na zes jaar straf vrij. Journalist en tv-maker Ad van Liempt beschrijft in zijn biografie van Gemmeker hoe het charmante kwaad weg kwam met zijn daden – maar in Duitsland nog jarenlang vreesde voor nieuwe straf.

_{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie RUG}

‘Een fascinerend verhaal.’ Van Liempt laat de woorden vaak vallen als hij vertelt over de biografie waarop hij promoveert aan de RUG. Twee uur lang gaan anekdotes, beschrijvingen en overpeinzingen over tafel. Hij praat bijna aan een stuk door, geboeid als hij is door zijn onderwerp: Albert Gemmeker, de man die vanaf eind 1942 ervoor zorgde dat de deportatie van 80.000 joden, Roma en Sinti vanuit Westerbork 'rimpelloos' verliep.

Doodstraf

Tien jaar. Dat was de milde straf voor Gemmeker na de oorlog. Na zes jaar was hij wegens goed gedrag weer vrij. Het lijkt absurd kort. Van Liempt: ‘Hij heeft altijd ontkend dat hij wist welk lot de joden wachtte. Bovendien liet het OM in Assen bij de strafeis meewegen dat hij zich vrij correct had gedragen en door het nazisysteem geïndoctrineerd was. Dat laatste argument is in rechtszaken in Amsterdam nooit aangevoerd. Ik denk dat hij daar tot de doodstraf zou zijn veroordeeld.’ Van Liempt legt uit dat Gemmeker zich een beetje in de periferie bevond, zowel geografisch als organisatorisch. ‘Zijn schuld was niet direct duidelijk. Het hele idee van schrijftafelmoordenaar, dat was onbekend. Mensen die aanwijsbaar bruut waren geweest werden relatief zwaarder gestraft.’

Een leven als een vorst

Geboren in een arm gezin klom Gemmeker als politieman en SS’er op in de nazi-hiërarchie. Vrij onverwacht werd hij commandant van Westerbork. ‘Hij had er alles: onbeperkte macht, voorzieningen, een maîtresse,’ somt Van Liempt op. ‘Hij wilde graag in het kamp blijven. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij er een film heeft laten maken, om zijn superieuren te laten zien hoe goed hij het voor elkaar had.’ Als veroordeelde werkte hij na de oorlog een periode in de Limburgse mijnen. Daar kreeg hij een redelijk loon, bedoeld voor familie. ‘Maar hij heeft nooit een cent betaald aan zijn gescheiden vrouw en hun kinderen,’ vertelt Van Liempt. Als vrij man ging Gemmeker in Düsseldorf sigaren verkopen. ‘Het verhaal gaat dat sommige slachtoffers als genoegdoening bij hem kwamen, om zich door hem te laten bedienen.’ Met zijn derde vrouw leefde hij sober in een klein appartement, met een bank die opgeklapt kon worden tot bed. In 1982 overleed hij, vereenzaamd.

Bloedfanatiek met regels

Twee dagen voor Kerstmis, 1943. Een geheime afspraak, ’s avonds bij het hek van Westerbork, tussen een joods meisje en een jarige Drentse marechaussee, lid van de bewakingseenheid van het kamp. Ze heeft een klein cadeautje voor hem, een pakje shag. Plotseling staan ze in het volle licht. Achter de lantaarn: Gemmeker zelf. Het meisje, Lotte Weisz, komt hierdoor in de strafbarak terecht en wordt een paar weken later gedeporteerd. Het is de eerste scène in de biografie. ‘Hij was bloedfanatiek in het naleven van de regels,’ verduidelijkt Van Liempt deze keuze. ‘Ik wil het beeld rechtzetten dat hij een correcte man was. Hij liet mensen voor een wissewasje deporteren. Hij was kil en meedogenloos. Hij was gefixeerd op orde, kon buiten zinnen raken na een ontsnappingspoging. Nee, hij sloeg niet. Zijn wapen was de trein.’

Foto’s uitgescheurd

Gemmeker gaf tegen het einde van de oorlog opdracht om documenten te vernietigen. Het was onderdeel van een grotere actie om sporen uit te wissen. Na zijn vrijlating bezocht hij zijn ex-vrouw en kinderen. Doel van het bezoek: foto’s uit een album scheuren. ‘Hij is steeds bezig geweest zichzelf wit te wassen,’ stelt Van Liempt. ‘Een van zijn dochters zegt treffend: Hij heeft niks achtergelaten, behalve ons.’ In een poging tot denazificatie verklaarde Gemmeker in Duitsland dat hij in Nederland politieagent was geweest. Geen woord over Westerbork. En hoewel er een verslag is van een bijeenkomst met hem en Eichmann over de jodenvervolging, ontkende hij simpelweg daarbij te zijn geweest. ‘Alleen al door dat gelieg vind ik het ongeloofwaardig dat hij niks heeft geweten van het lot van de joden,’ zegt Van Liempt.

Zeventien jaar onderzocht in Duitsland

Was rechtvaardigheidsgevoel de motor van Van Liempts onderzoek? ‘Nee, eerder irritatie,’ zegt hij. ‘Ik was verbaasd dat er zo weinig bekend was over hem. Dan doe ik het zelf maar, dacht ik.’ Van Liempts speurtocht begon met lezen. Van boeken van historici als De Jong en Presser en het Westerbork-dagboek van journalist Philip Mechanicus (die in het kamp vast zat) ging het naar verslagen van verhoren, getuigenverklaringen en brieven. Om te eindigen bij twee dochters van Gemmeker en de Duitse onderzoeksrechter Steffen. Want Gemmeker, ontdekte Van Liempt, is in Duitsland nog zeventien jaar lang onderwerp geweest van justitieel vooronderzoek.

‘Zijn angst is onze troost’

‘Dat Duitse onderzoek naar Gemmeker, tot 1976, was hier amper bekend,’ licht Van Liempt toe. ‘Uiteindelijk is hij niet vervolgd omdat ook zij niet konden bewijzen dat hij meer wist. Ik heb met onderzoeksrechter Steffen gesproken. Die was ervan overtuigd dat Gemmeker loog. Maar uiteindelijk is er geen zaak van gemaakt. Wat ik heel raar vind: die beslissing is genomen door een officier van justitie die jaren eerder ook al negatief had geadviseerd over het onderzoek naar Gemmeker. Een procedurele blunder!’ Overigens heeft het onderzoek voor Gemmeker altijd als een zwaard van Damocles aangevoeld, vertelt van Liempt. ‘Een dochter zei ‘Onze vader heeft zeventien jaar in angst geleefd voor nieuwe straf. Dat is onze grootste troost.’'

Oordeel aan de lezer

Een biografie veronderstelt volledigheid. Dus ook de positieve dingen. Was dat lastig? ‘Nou, het was lastig om iets positiefs te vinden. Ook zijn kinderen en kleinkind hebben alleen nare herinneringen. Het is cynisch, maar je kunt zeggen dat hij een ideale uitvoerder van de deportaties was. Je ziet wat er kan gebeuren als je mensen die gefixeerd zijn op orde, die autoriteitsbewust zijn, bekleedt met onbeperkte macht.’ Van Liempt zegt objectief te zijn in zijn beschrijving. ‘Ik wil niet te veel oordelen en zeker niet speculeren. De lezer moet zelf kunnen beslissen.’ Maar voor hem is het duidelijk: het is hoogst onwaarschijnlijk dat de commandant niet wist dat hij het lot van de getransporteerde joden bezegelde.  

Indringende ervaring

De gesprekken met twee dochters en een kleindochter van Gemmeker waren indringende ervaringen, voor beide partijen. ‘Een dochter vertelde me dat ze zichzelf soms betrapt op eigenschappen van haar vader. Dat vindt ze verschrikkelijk. Daar zit zoveel schaamte. Zij hadden nooit met iemand gesproken over hun vader. Ik vertelde hun dingen die zij niet wisten. Het heeft veel losgemaakt. Een kleindochter is na mijn bezoek op scholen gaan vertellen over de oorlog.’ Hij heeft van het onderzoek gedroomd, vertelt hij. ‘Je bent bijna obsessief met zo’n man bezig.’ Het is goed dat het nu klaar is. ‘Je moet dingen afronden. En, om collega-biograaf Annejet van der Zijl te parafraseren: ik ben blij dat ik die man uit mijn werkkamer kan verjagen.’