Nooit meer levenslang

Een bezoek aan een gedetineerde in gevangenis Norgerhaven en de uitspraak in de zaak Lucia de Berk zetten Wiene van Hattum rond 2003 aan het denken over de levenslange gevangenisstraf in Nederland. Jarenlang was ze vervolgens voorvechter van een humane uitvoering van ‘levenslang’. In april neemt ze afscheid van de universiteit. ‘Als overheid moet je het signaal geven dat iedereen ertoe doet.’

_{Tekst: Eelco Salverda / afd. Communicatie RUG}

Een krantenknipsel op haar deur over seriemoordenaar Hans van Z. laat er geen onduidelijkheid over bestaan dat dit de kamer is van Wiene van Hattum, universitair docent strafrecht. Maar bovenal oprichter, voorzitter en gezicht van Forum Levenslang. Het Forum, voluit ‘Forum humane tenuitvoerlegging levenslange gevangenisstraf’, zet zich in voor het bieden van perspectief op invrijheidstelling bij levenslang gestraften.

Woelgeest

In het programma voor haar afscheidscongres staat Van Hattum aangekondigd als ‘woelgeest’. ‘Ach ja, dat leek me leuker dan “universitair docent”,’ lacht ze. ‘Ik probeer de zaak los te trekken en ben tegendraads. Ik blijf erop hameren dat levenslang in Nederland nu niet humaan is. Dat kun je aantonen door bijvoorbeeld te wijzen op onze geschiedenis met levenslang. Het is nog nooit zo slecht geweest. Op het ministerie heb ik oude gratiedossiers kunnen inzien. Als je leest over de tochten van gedetineerden door het gevangeniswezen, hoe het ze vergaat. En over de begaanheid van alle hulpverleners en ambtenaren op het ministerie destijds. Dan denk ik weleens: zijn ze nu helemaal de weg kwijt?!’

Hoop

Maar wat is dan humaan? Een poster aan de muur geeft Van Hattums visie weer. Een tekening van tralies en daaronder een tekst over het verschil tussen de guillotine en levenslang: in het eerste geval wordt je leven in een keer verwoest, in het tweede beetje bij beetje. ‘Zonder perspectief kun je iemand net zo goed ter dood veroordelen. Hoop houdt mensen op de been. Als je stil blijft zitten gebeurt er niks. Door aan de bel te trekken werd duidelijk dat onze invulling van levenslang de laatste 15-20 jaar niet door de beugel kon. Je moet hoop durven geven, ook tegen beter weten in. Dat is niet onethisch, maar juist humaan.’

Hoe lang is levenslang?

Tot 2004 was levenslang in Nederland in beginsel eindig, gericht op resocialisatie. Na 15 (later 10) jaar werd onderzocht of gratie een optie was. Dat gebeurde op strikt individuele basis. In de praktijk werd levenslang echter opeens ook echt levenslang, door het veranderde strafklimaat en de onduidelijkheid over wat levenslang inhield, naar aanleiding een rechterlijke uitspraak in de zaak Lucia de Berk. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft echter grenzen gesteld aan het opleggen van levenslang. Staatssecretaris Dijkhoff voerde daarop in 2016 een beleidswijziging in die voorziet in een toetsing die na 25 jaar begint en die zou tegemoetkomen aan de bezwaren van het EHRM. Van Hattum ziet dat anders. ‘Ik vind dat je moet kijken welke ontwikkeling gedetineerden doormaken. Ik zie geen element van perspectief in de nieuwe invulling van levenslang. Nu wordt er niets gemeten. Je moet 25 jaar wachten en dan wordt gekeken of je mag werken aan ontwikkeling en zelfontplooiing. Maar die vaardigheden zijn je 25 jaar afgenomen. Dit kan niet de bedoeling zijn geweest van het Europees Hof. Ik hoop dat er snel een zaak komt bij het EHRM om dit te toetsen.’

Lucia de Berk

Van Hattum vertelt altijd al gefascineerd te zijn geweest door strafrecht en gedetineerden. Na een ontmoeting met een levenslang gedetineerde in gevangenis Norgerhaven begon ze zich meer in het onderwerp te verdiepen. In die tijd werd Lucia de Berk (naar later bleek onschuldig) veroordeeld tot levenslang én tbs. ‘Dat vond ik zo’n idiote uitspraak. Die combinatie, dat kon juridisch helemaal niet. Alsof alles in het werk werd gesteld om haar nooit terug te laten komen in de maatschappij. Terwijl tbs juist gericht is op behandeling. Toen bewindslieden er ook van alles over begonnen te roepen dacht ik: Nu is de maat vol. Ik moet hier iets aan proberen te doen.’

Menselijk gezicht

Voor wie spant Van Hattum zich eigenlijk in? Voor de gedetineerden of voor de samenleving? ‘Ik strijd niet voor het vrijkomen van deze gedetineerden op zich. Ik ben ook niet tegen levenslang. Maar de straf moet perspectief bieden in het geval je je als gedetineerde verbetert. Zo staat het ook in de wet, hè? Een straf is gericht op terugkeer in de samenleving. Als samenleving mag je niet inhumaan zijn, vind ik. Als overheid moet je het signaal geven dat iedereen ertoe doet, een menselijk gezicht laten zien. Het goede voorbeeld geven, dan gaan mensen ook beter met elkaar om. Daar geloof ik in.’

Boze reacties

Is vergelding niet een belangrijk en legitiem onderdeel van straf en een troost voor nabestaanden? ‘Nabestaanden hebben ook levenslang, hoor je vaak,’ reageert Van Hattum. ‘Maar volgens mij kun je die twee dingen niet vergelijken. Levenslange pijn en verdriet is per definitie wat anders dan levenslange straf. En wordt het eerste minder als je iemand uitzichtloos straft? Ik denk dat nabestaanden uiteindelijk beter af zijn met hulp dan met een straf.’ ‘Toen ik een jaar of tien geleden hiermee begon kreeg ik wel boze mailtjes,’ vertelt Van Hattum. ‘Als het niet anoniem was heb ik altijd gereageerd. Soms leidde dat tot een gesprek. Na afloop is er dan altijd meer begrip voor mijn standpunt. Gelukkig maar, ik wil niet tegenover de slachtoffers staan. Ik probeer altijd duidelijk te maken dat ik niet gevaarlijke gevangenen vrij wil laten, maar mensen de kans wil geven aan te tonen dat ze niet meer gevaarlijk zijn.’

Erfenis

Waar ze het meest trots op is? ‘Trots?’ Van Hattum herhaalt het woord een beetje verbaasd, geamuseerd bijna, alsof het begrip niet bij haar werk past. Een lange stilte volgt. Dan: ‘Ik ben toch wel tevreden over wat ik studenten heb kunnen leren over levenslang en wat sancties betekenen.’ Even later komt ze op de vraag terug. ‘Dat we als Forum invloed hebben gehad. Dat ik tegen de stroom in heb geroeid en heb durven zeggen: maar dit is fout. Daar ben ik denk ik het meest trots op.’ Nee, ze heeft er nog steeds niet genoeg van zegt ze, en moedeloos is ze ook nooit geworden. ‘Ik heb ook vaak gewoon gelijk gekregen. Dat sterkt je.’ Al voelt ze met de nieuwe regeling levenslang voor het eerst iets van moedeloosheid. ‘Maar goed, misschien valt het uiteindelijk mee. Je moet altijd hoop houden, hè?,’ glimlacht ze.      

(Dit artikel kwam tot stand vóór de broers Admilson en Marcos R. op 15 maart tot levenslang werden veroordeeld.)

Meer informatie

• Wiene van Hattum
• Symposium Levenslang
• Zie ook: Werkelijk vrij na vrijspraak?, artikel in Broerstraat 5 uit 2012, pagina 22