Verkeerswet moet volledig op de schop voor zelfrijdende auto’s

De Nederlandse verkeersregels zijn niet toegerust op zelfrijdende auto’s, zo stelt RUG-wetenschapper Nynke Vellinga. In deze aflevering van de JTS Scholars vertelt ze over haar onderzoek naar het juridische kader van autonome voertuigen. ‘Als we zelfrijdende auto’s toestaan, moeten we het hele systeem aanpassen.’

Tekst: Jelle Posthuma

Vellinga schetst een aantrekkelijk toekomstbeeld: stel je voor dat je op vrijdagmiddag na het werk instapt in een zelfrijdende auto, ’s avonds in slaap valt en de volgende ochtend wakker wordt aan de Franse Côte d'Azur. Dat klinkt niet verkeerd. Maar er is nog een lange weg te gaan voordat dit scenario werkelijkheid wordt, zeker op het gebied van verkeerswetgeving in Nederland, vertelt Vellinga. ‘Op andere plekken in de wereld zijn ze veel verder.’

Vellinga is gespecialiseerd in technologierecht, met een focus op autonoom vervoer en medische innovaties. In haar onderzoek richt ze zich op het juridische kader van technologische innovaties. Autonome systemen bieden grote voordelen, legt ze uit. Mensen maken nu eenmaal fouten: ze vallen in slaap of raken afgeleid. Voor zelfrijdende auto’s geldt dat niet. Tegelijkertijd zijn ook deze voertuigen niet zonder risico’s. Een computer kan vastlopen en een sensor kan uitvallen. Toch benadrukt Vellinga dat er in potentie een substantieel veiligheidsvoordeel te behalen is met autonome voertuigen.

Hoe is het elders geregeld?

Volgens de onderzoeker zijn er internationaal al belangrijke stappen gezet om zelfrijdende auto’s mogelijk te maken. In de Amerikaanse staat Californië zijn taxidiensten met autonome voertuigen inmiddels toegestaan. Ook dichter bij huis komt er steeds meer ruimte voor deze technologie. In Duitsland zijn auto’s met een automatiseringsniveau van SAE Level 4 toegelaten op de Autobahn, die bekendstaat om zijn lange, rechte trajecten. De SAE-schaal loopt van 0 (geen automatisering) tot 5 (volledige automatisering) en geeft aan in hoeverre een voertuig zelfstandig kan rijden.

Ook op Europees niveau zijn er mogelijkheden. De EU-wetgeving gaat over de veiligheidseisen van voertuigen. Inmiddels mogen zelfrijdende auto’s in specifieke gevallen worden goedgekeurd voor Europese wegen. In Nederland is de RDW (Dienst Wegverkeer) verantwoordelijk voor de goedkeuring. Maar, zo stelt Vellinga, de Nederlandse verkeersregels lopen enorm achter. De Wegenverkeerswet, die stamt uit 1994, is niet toegerust op autonoom vervoer. Daarom kunnen zelfrijdende auto’s in Nederland niet zomaar de weg op.

Verkeerswet en aansprakelijkheid

Vellinga legt uit: ‘De Wet gaat ervan uit dat een auto door een mens wordt bestuurd.’ Een menselijke bestuurder moet de regels volgen en is bij een overtreding verantwoordelijk. Het idee van zelfrijdende auto’s is dat er juist géén menselijke bestuurder is. Er ontbreekt daardoor een zogeheten ‘normadressaat’. Dit is een (rechts)persoon aan wie een regel, in dit geval de Wegenverkeerswet, is gericht en die verantwoordelijk is voor de naleving ervan.

Naast deze strafrechtelijke bepalingen, is er de civiele aansprakelijkheid. Oftewel, wie betaalt er bij schade? De Nederlandse aansprakelijkheidsregels zijn zeer breed opgezet, vertelt Vellinga. Het draait kort en goed om verwijtbaar handelen. Had je voorzichtiger moeten zijn, of: heeft iemand zich verkeerd gedragen? In het Nederlandse verkeer geldt bovendien een zeer stevige bescherming van zwakkere verkeersdeelnemers, zoals voetgangers of fietsers.

Bij zelfrijdende voertuigen is het de vraag wie verwijtbaar handelt: de eigenaar van de auto of de fabrikant? Uit Europese regels blijkt inmiddels dat de fabrikant aansprakelijk is als de software faalt, maar er kunnen andere situaties optreden. Denk aan een eigenaar die verzuimt een software update te installeren of vergeet de sensoren rondom de auto te controleren. In dat geval is er verwijtbaar gehandeld door de eigenaar van de zelfrijdende auto.

Politieke afweging en maritieme regels

Voor het aanpassen van de Nederlandse Wegenverkeerswet is nog een lange weg te gaan, stelt Vellinga. ‘Als we zelfrijdende auto’s toestaan, moeten we het hele systeem aanpassen, want de hoofdpersoon van de wet – de bestuurder – valt weg.’ Het Nederlandse ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is evenwel druk met een verkenning om de wetgeving aan te passen. Eind 2025 wordt een ‘roadmap’ verwacht voor de herziening van de wetgeving. ‘Een ultieme oplossing is lastig. Het is uiteindelijk ook een politieke afweging hoe we de Wegenverkeerswet aanpassen.’

Vellinga is als wetenschapper vanzelfsprekend toegespitst op het onderzoek. Toch heeft ze een aantal suggesties voor een herziening van de wetgeving. ‘Een mogelijkheid is een systeem gebaseerd op de maritieme wereld. Daar blijft de schipper eindverantwoordelijk, ook als de stuurman het schip bestuurt. Je kunt zoiets vertalen naar zelfrijdende auto’s.’

Ook wijst de onderzoeker op de zorgplicht van de eigenaar van een autonoom voertuig. De eigenaar moet zorgen voor software updates en de sensoren regelmatig controleren. De fabrikant is uiteindelijk verantwoordelijk voor de fail-safe: als er iets misgaat, moet het systeem zodanig ontworpen zijn dat het geen gevaar oplevert. Denk aan de spoorbomen bij een spoorwegovergang, die dichtgaan bij een stroomstoring.

Verschillende perspectieven

Tijdens haar onderzoek naar het juridische kader van technologische innovaties probeert Vellinga interdisciplinair te werk te gaan. Volgens haar is deze interdisciplinaire samenwerking ‘van groot belang om onderzoek op alle fronten verder te helpen’. ‘Er zitten ontzettend veel technische aspecten aan zelfrijdende auto’s of medische innovaties, maar ik ben geen ingenieur. Daarom werk ik samen met collega’s die deze technische aspecten op een lekenmanier kunnen toelichten. Tegelijkertijd kan ik hen uitleggen of iets juridisch ook haalbaar is.’

Als JTS Scholar wil Vellinga zoveel mogelijk momenten creëren waar verschillende disciplines samenkomen. ‘Je kunt allerlei regels verzinnen, maar het moet ook passen binnen de maatschappij. Daarom is het bijvoorbeeld zaak om ethische en psychologische vraagstukken mee te nemen.’ Het eerste evenement staat reeds op de planning: een congres over autonoom vervoer en de juridische vraagstukken. ‘Ook hier hoop ik onderzoekers te ontvangen uit verschillende disciplines. Het helpt enorm om verschillende perspectieven uit te wisselen.’