Wetenschap Werkt | Minder rigide, meer rechtvaardig

Wetenschappers werken dag in, dag uit aan oplossingen voor uiteenlopende problemen. Van nieuwe medicijnen tot slimme landbouwtechnieken: ons onderzoek helpt de samenleving vooruit.  Maar dat is niet altijd direct zichtbaar. In deze rubriek laten we daarom met verhalen over impactvolle innovaties, producten en ideeën zien dat wetenschap wérkt!

Stel: Een meerderjarige zoon is inmiddels uitwonend. Hij handelt in drugs, en heeft bij zijn ouders zonder hun medeweten een grote hoeveelheid pillen verstopt. De politie doet een inval en vervolgens wordt de woning op last van de burgemeester dichtgespijkerd. Gevolg: de ouders staan van de ene op de andere dag op straat. De zoon loopt nog vrij rond. Is deze maatregel dan wel proportioneel?

Dit vroeg Michelle Bruijn, universitair hoofddocent aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid, zich af. Haar onderzoek naar de toepassing van artikel 13b van de Opiumwet (Wet Damocles) heeft ervoor gezorgd dat er met meer nauwkeurigheid en oog voor omstandigheden gekeken wordt naar dit ingrijpende middel. Het mede door haar ontwikkelde beoordelingskader wordt door ambtenaren nu gebruikt om de wet menselijker toe te passen. Iets wat na de Toeslagenaffaire steeds belangrijker is geworden.

Wet Damocles

Artikel 13b van de Opiumwet voorziet in de bevoegdheid van burgemeesters om op te treden bij (vermoeden van) drugshandel. Echter, deze wet is volgens de wetgever bedoeld om via een getrapte sanctionering, dus met steeds zwaardere sancties, toe te passen. Zo zou een vermeende handelaar bijvoorbeeld eerst een waarschuwing opgelegd moeten krijgen. Pas bij opeenvolgende overtredingen kan de burgemeester overgaan tot sluiting van een woning. Vandaar dat de wet de naam ‘Damocles’ draagt: de maatregel hangt als een zwaard boven het hoofd van de pandgebruiker.

‘De laatste pakweg 25 jaar hebben burgemeesters steeds meer bevoegdheden gekregen om in gevallen van drugshandel streng op te treden,’ vertelt Bruijn. ‘Bij vermoeden van drugshandel wordt de getrapte sanctionering steeds vaker overgeslagen en worden panden direct dichtgespijkerd. Het werkt afschrikwekkend is de redenering. De wet wordt dus anders toegepast dan de bedoeling van de wetgever was.’

Recht op huisvesting en rechtsbescherming

Maar is dat erg? Hoe sneller drugshandel verdwenen is, hoe beter zou je zeggen. ‘Het probleem,’ volgens Bruijn, ‘is dat de strenge uitvoering van deze wet schuurt met het recht op huisvesting en rechtsbescherming in het algemeen. In de eerdergenoemde casus worden de ouders uit hun huis gezet. De sluiting is gericht op de locatie waar de drugs zich bevinden, niet op de overtreder.' Dat de ouders niets met de drugshandel te maken hebben is niet relevant voor de vraag of de burgemeester bevoegd is om op te treden. De ouders kunnen wel aanvoeren dat de sluiting onevenredig is, maar dat proces kan maanden duren.

De bevoegdheid is een pandgerichte maatregel. Daarom speelt verwijtbaarheid van de bewoners een veel minder grote rol. De burgemeester heeft geen toestemming nodig van de rechter vooraf, zoals dat binnen het strafrecht wel het geval is. Het doel is dat de overtreding wordt beëindigd, dat herhaling wordt voorkomen en dat de rust in een wijk of buurt terugkeert. Echter, de uitwerking is dat bewoners op straat komen te staan. Mogelijk loopt de daadwerkelijke overtreder nog rond en gaat die door met de handel vanuit een andere locatie. Het aanpakken van de overtreder gaat namelijk via het strafrecht, waarvoor veel meer bewijs verzameld moet worden.

Onderzoek en Kamervragen

Bruijn wilde met haar onderzoek kijken in hoeverre deze strengere en vaak ‘one-size-fits-all’ aanpak in lijn is met de bescherming van mensenrechten, oftewel of er met meer oog voor rechtsbescherming, individuele omstandigheden en maatwerk naar de uitvoer van de wet gekeken moet worden. Dat deed zij door gerechtelijke uitspraken over de Wet Damocles te analyseren. ‘Een deel van het onderzoek werd gepubliceerd rond de tijd van de Toeslagenaffaire,' vertelt Bruijn. ‘Het handelen van de overheid kwam toen onder een vergrootglas te liggen, evenals de rechterlijke controle op dat handelen. Naar aanleiding van mijn onderzoek en het onderzoek dat ik verricht samen met mijn collega Michel Vols zijn er meer dan 90 Kamervragen gesteld over de interpretatie en toepassing van de wet.’

Beoordelingskader voor burgemeester en politie

Ook heeft Bruijn samen met het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) voor burgemeester, ambtenaren en politie een interactief beoordelingskader opgesteld. Dat kader stelt helder welke stappen er doorlopen moeten worden bij een eventuele beslissing tot sluiting van een pand. Het kader geeft meer context en ook verwijzingen naar eerdere gerechtelijke uitspraken om een betere afweging te maken en rekening te houden met persoonlijke omstandigheden. Is er daadwerkelijk sprake van drugshandel? Zijn er aanwijzingen dat er kinderen in het pand wonen, zoals rondslingerend speelgoed? Bruijn heeft samen met collega’s een format gemaakt dat de politie kan gebruiken om de burgemeester te informeren over de druggerelateerde overtreding die is aangetroffen.
‘Goede samenwerking met de politie is cruciaal,’ benadrukt Bruijn. ‘Er zijn zaken bekend waarbij de burgemeester niet goed op de hoogte was van alle informatie die hij nodig had om een weloverwogen en juridisch houdbaar besluit te kunnen nemen.’

Vervolgonderzoek

Bruijn vervolgt haar onderzoek samen met collega’s door niet alleen in te zoomen op de toepassing van de Wet Damocles, maar ook de gevolgen ervan. Bruijn: ‘Ik doe het vervolgonderzoek samen met Michel Vols, Els Schipaanboord en collega’s van het onderzoeksbureau Pro Facto. We willen onder andere weten waar die mensen terecht komen na een woningsluiting. Dat zal nog een hele klus worden, omdat veel van deze mensen van de radar verdwenen zijn. We willen inzichtelijk maken of sluiting een effectieve maatregel is gebleken in het geval van (vermeende) drugshandel. Dus, is de rust ook echt teruggekeerd in een wijk, of is het gesloten pand nu een lelijke puist in een verder rustige straat? Daarnaast willen wij in kaart brengen of na de Toeslagenaffaire, na veranderende rechtspraak en na het opstellen van het beoordelingskader ook écht de menselijke maat is teruggebracht.’

Wil je meer weten over Wetenschap werkt? Bekijk dan de overzichtspagina voor alle edities.

Meer informatie

• Michelle Bruijn