Hoe om te gaan met destructieve leiders: ‘Scherp blijven op onze eigen rol’

We leven in een tijdperk van destructieve leiders. Tijdens de Europese Nacht van de Onderzoekers kruipt Alette Smeulers, hoogleraar internationale misdrijven, in het hoofd van zogenaamde ‘sterke mannen’. Wat maakt hun leiderschap zo destructief, en hoe kunnen we begrijpen wat hen drijft? Een voorproefje van het wetenschapsfestival op 26 september.

Tekst: Jelle Posthuma

Volgens Smeulers draait destructief leiderschap in essentie om macht: het verwerven, behouden en uitbreiden ervan. Vrijwel altijd gaat het om zogeheten ‘sterke mannen’ die, eenmaal in een sleutelpositie, absolute macht nastreven. Om dat doel te bereiken ondermijnen zij de democratische rechtsstaat en plaatsen zij zichzelf boven de wet. Vaak gaat dit gepaard met een persoonlijkheidscultus, oftewel een verheerlijking van de leider.

Polarisatie en nepnieuws

De destructieve leider schept of benadrukt bovendien een gemeenschappelijke vijand. ‘Niets bindt mensen zo sterk als een gezamenlijke tegenstander. Voor de destructieve leider is dat een effectief middel om zijn macht verder uit te breiden. De geschiedenis biedt talloze voorbeelden van dergelijke vijandsbeelden: de Joden, maar ook communisten, intellectuelen, migranten, terroristen of rijke elites.’

Het benadrukken van dit gemeenschappelijke vijandbeeld leidt bij burgers tot een vertroebeling van de werkelijkheid, precies het doel van de destructieve leider. ‘Ze maken bijvoorbeeld dankbaar gebruik van sociale media. Nepnieuws doet het ongelofelijk goed online, want mensen zijn geneigd op spectaculaire berichten te klikken. En dit nieuws wordt door destructieve leiders actief verspreid, bijvoorbeeld met behulp van online trollen.’

Glijdende schaal

Smeulers is als hoogleraar internationale misdrijven gespecialiseerd in genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en terrorisme: extreme vormen van geweld die altijd plaatsvinden in een politieke context. In haar onderzoek richt zij zich op de daders. De destructieve leider is daarbij vaak niet de directe uitvoerder, maar wel de aanstichter. ‘Het creëren van een gemeenschappelijke vijand mondt vaak uit in geweld,’ benadrukt Smeulers.

De opkomst en geweldsescalatie van destructieve leiders in landen met een democratische traditie voltrekt zich nooit van de ene op de andere dag. ‘Het is een proces dat stap voor stap verloopt. De Holocaust in nazi-Duitsland begon niet in 1933, toen Hitler aan de macht kwam, maar de eerste stappen werden toen wel gezet. Het is bovendien een psychologisch mechanisme: wie eenmaal een grens overschrijdt, zet gemakkelijker de volgende stap. Juist dit proces van normalisering maakt het zo gevaarlijk.’

Het plaatsen van ‘een rode lijn’ is cruciaal, zegt Smeulers. Ze noemt Oekraïne als voorbeeld. ‘Als we géén rode lijn trekken, en we Poetin een deel van Oekraïne geven, zal hij snel weer een stap vooruit zetten. Dat zagen we eerder al gebeuren met de annexatie van de Krim in 2014. Kennelijk leren we niet van de geschiedenis.’

Op de vingers tikken

Smeulers wil begrijpen hoe destructieve leiders werken en denken. ‘Als we het proces begrijpen, kunnen we het kritisch volgen en hopelijk ingrijpen. We zien het voor onze ogen gebeuren met Trump. Destructieve leiders geloven op een zeker moment dat wat zij zeggen de waarheid is: ze staan niet meer open voor andere visies. Gerenommeerde instituten worden door Trump aan de kant geschoven als de cijfers hem niet bevallen.’ 

EU-leiders en NAVO-baas Rutte probeerden bij Trump in het gevlij te komen. ‘Op korte termijn behalen ze misschien resultaten, maar voor Trump is het alleen maar een bevestiging van zijn gelijk.’ Van levensbelang is het versterken van de democratische rechtsstaat, stelt de hoogleraar. ‘Onafhankelijke rechters moeten destructieve leiders op de vingers tikken. Niet voor niets proberen destructieve leiders de rechtstaat uit te hollen. Het is een kapitale fout dat Trump is weggekomen met het blijven beweren dat de verkiezingsuitslag van 2020 gestolen was en het aanzetten tot de bestorming van het Capitool .’

Destructief nietsdoen

De vraag is of we nog op tijd zijn. Destructieve leiders lijken overal ter wereld hun macht te vergroten. Het democratische proces loopt op verschillende plekken vast, ziet Smeulers. Dat hangt sterk samen met grote veranderingen. De wereld globaliseert en digitaliseert. ‘Veel mensen staan helemaal niet zo open voor verandering: ze willen vasthouden aan het oude, het traditionele. Veel destructieve leiders spelen in op deze onzekerheid.’

Tegelijkertijd zijn destructieve leiders geen buitenaards fenomeen: ze lijken misschien wel meer op onszelf dan we denken, stelt de hoogleraar. ‘Om te beginnen is er door heel veel mensen op deze leiders gestemd. Het gaat eigenlijk om destructief volgen, of mensen die nietsdoen wat ook destructief kan zijn.’ Ook bij Gaza ziet Smeulers een gevaarlijk proces van normaliseren en wegkijken in Nederland en Europa. ‘Hierdoor kan Netanyahu als destructieve leider zijn gang blijven gaan.’

Het is een belangrijke boodschap die de hoogleraar wil meegeven aan het publiek: ‘We moeten scherp blijven op onze eigen rol: waar werk ik aan mee, aan welke processen draag ik bij? We lijken misschien een klein radertje, maar samen kunnen we een verandering teweeg brengen.’

Het programma van de avond

De Europese Nacht van de Onderzoekers in het Forum bestaat uit ruim 55 activiteiten verspreid over vier verdiepingen, waaronder meer dan 35 verschillende science shows, talks, en science battles, gecombineerd met dans en muziek. Op het programma staan onder meer interactieve experimenten, wetenschapsquizzen en lezingen van uiteenlopende wetenschappers.

Smeulers wordt om 21:35 geïnterviewd in de Rabo Studio over destructieve leiders. Bezoekers wordt aangeraden om op tijd een ticket te reserveren via de website van Forum Groningen. Meer lezen over destructieve leiders? Binnenkort verschijnt Smeulers’ boek Angstaanjagend normaal bij Alfabet Uitgevers.

Het programma is gemaakt door: RUG Schools voor Wetenschap en Samenleving, Studium Generale, Universiteitsmuseum, Young Academy Groningen, Science LinX, Forum Groningen en BKB | Het Campagnebureau.