De zoektocht naar verantwoordelijkheid in de financiële wereld
Financiële instellingen en multinationals beheren enorme geldstromen. Daarmee spelen ze niet alleen een centrale rol in de wereldeconomie, maar ook in grote politieke en maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de energietransitie, internationale sancties en geopolitieke conflicten. Soms is hun invloed ronduit problematisch. Banken kunnen, bewust, geldstromen faciliteren naar autoritaire regimes of vervuilende bedrijven. In zulke gevallen is de ethische grens duidelijk. Maar er zijn ook situaties waarin verantwoordelijkheid minder eenduidig is. Kun je een financiële instelling moreel verantwoordelijk houden voor iets waar ze niet van op de hoogte is?
De werkelijkheid is complex. Geld beweegt zich door netwerken van klanten, dochterondernemingen en tussenpersonen. Veel instellingen weten niet precies waar hun investeringen uiteindelijk belanden, en soms willen ze dat ook liever niet weten. Wat betekent dat voor hun morele verantwoordelijkheid? En wat is de link tussen kennis en verantwoordelijkheid?
Onderzoek naar morele kennis in de financiële sector
Het onderzoeksproject Dare to Know? Epistemic Responsibilities of Financial Institutions in the Context of Sanction Compliance onderzoekt hoe banken en andere financiële instellingen verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun investeringen.
Hoewel financiële stromen vaak ondoorzichtig en ingewikkeld zijn, ontslaat dat instellingen niet van moreel oordeel, stelt Job de Grefte, docent filosofische vaardigheden en hoofdaanvrager van het project. Wat dit onderzoek bijzonder maakt, is de samenwerking tussen filosofen en economen. Juist die combinatie maakt het mogelijk om zowel de regels als de ethische afwegingen te begrijpen waarmee banken dagelijks te maken hebben.
Wat kunnen we van banken verwachten?
“Banken spelen een cruciale rol bij maatschappelijke uitdagingen, zoals de energietransitie en sancties tegen landen als Rusland,” zegt De Grefte. “Maar om die rol goed te kunnen vervullen, moeten ze voldoende weten over hun klanten en investeringen.”
Samen met Boudewijn de Bruin, hoogleraar financiële ethiek, Frank Hindriks, hoogleraar ethiek en sociale filosofie, en promovendus Maddalena Fazzo Cusan, onderzoekt De Grefte welke minimale kennis financiële instellingen nodig hebben om verantwoord te kunnen handelen.
“We kijken niet alleen naar wat de wet voorschrijft,” legt hij uit, “maar ook naar wat we als samenleving redelijkerwijs van banken mogen verwachten. Waar ligt de grens tussen verantwoordelijkheid en onwetendheid?”
Kennis en onzekerheid
Volgens Hindriks is onzekerheid onlosmakelijk verbonden met de financiële wereld. “Sommige banken willen verantwoord opereren, maar worden geconfronteerd met een wirwar aan regels en complexe eigendomsstructuren. Soms weten ze gewoon niet waar hun geld uiteindelijk terechtkomt.”
Een actueel voorbeeld zijn de sancties tegen Rusland na de inval in Oekraïne. “Veel banken moesten tegoeden van Russische oligarchen bevriezen,” vertelt Hindriks. “Sommige deden dat snel en effectief, terwijl andere nauwelijks wisten wie hun klanten waren.” Die verschillen laten zien hoe belangrijk kennis is voor ethisch handelen.
Een nieuw model voor verantwoordelijkheid
Wat dit project onderscheidt, is de manier waarop het filosofie en economie samenbrengt. “Vaak worden deze kwesties bekeken vanuit juridisch of economisch perspectief,” zegt Fazzo Cusan. “Wij richten ons juist op de morele verantwoordelijkheid achter financiële keuzes.”
Het team ontwikkelt een model waarmee banken kunnen beoordelen of ze over genoeg informatie beschikken om ethisch te handelen. “We schrijven geen nieuwe regels voor,” legt ze uit, “maar moedigen instellingen aan om kritisch te kijken naar hun eigen kennis en verantwoordelijkheid.”
Het model is ook toepasbaar op andere grote economische spelers die veel invloed hebben in de samenleving.
Naar een eerlijker financieel systeem
Interdisciplinair onderzoek als dit is zeldzaam en moeilijk te financieren. Toch is het cruciaal, benadrukt De Bruin. “Het gaat niet alleen om regels, maar om de vraag: hoe creëren we een eerlijkere financiële wereld? Dit onderzoek helpt banken betere keuzes te maken, en dat heeft gevolgen voor de hele samenleving.”
De Grefte sluit zich daarbij aan. “We bieden geen eenvoudige oplossingen, maar dagen de financiële sector uit om verantwoordelijkheid te nemen. Dat is misschien wel de belangrijkste stap naar een rechtvaardiger economisch systeem.”
Door die vraag naar verantwoordelijkheid open te trekken, laat dit onderzoek zien dat ook de financiële wereld menselijk handelen vraagt.
Dit project wordt gefinancierd door het Ubbo Emmius Fonds en is onderdeel van De Rudolf Agricola School for Sustainable Development.
Tekst: Djoeke Bakker
Beeld: Reyer Boxem