Sam van Houten tegen de rest

Eigenzinnigheid Van Houten gaf hem bepalende invloed op Nederlandse politiek

Hij was politiek vernieuwer en stond aan het eind van zijn leven bekend als ‘angry old man’: Samuel van Houten. Al tijdens zijn leven werd de vraag opgeroepen of Van Houten wel had bereikt wat voor een man van zijn kwaliteiten mogelijk was geweest. Promovendus Coen Brummer schreef een biografie over de eigenzinnige politicus. Hij concludeert dat de betekenis van Van Houtens leven ligt in die momenten waarop zijn ongebreidelde individualisme geen handicap was, maar een kracht. Dit was het geval toen hij op jonge leeftijd als een van de eersten het tevreden liberalisme van de generatie Thorbecke en de doctrinairen wist te hervormen. Het hielp hem ook toen hij de patstelling over de introductie van een wet op de kinderarbeid wist te doorbreken door zelf met een initiatiefvoorstel te komen. Ook toen hij kiesrechtherziening en grondwetswijziging propageerde in de jaren 1870 en 1880 en zijn eigen kieswet in 1896 door de Kamer wist te loodsen, was hij politiek succesvol dankzij zijn doorzettingsvermogen en bereidheid om alleen te staan. Het maakte dat Van Houten van bepalende invloed is geweest op kruispunten in de Nederlandse parlementaire geschiedenis.

In 2024 is het 150 jaar geleden dat de Tweede Kamer het ‘kinderwetje’ aannam, de eerste sociale wet van Nederland. Het bezorgde indiener Samuel van Houten (1837-1930) een plek in de geschiedenisboeken. Maar Van Houten was meer dan zijn kinderwet.

Als jong Kamerlid in Groningen maakte hij naam als de grote vernieuwer van het liberalisme. Hij gold als ‘politiek moordenaar’ van staatsman Thorbecke. Twintig jaar lang was hij de belangrijkste voorvechter van kiesrechtuitbreiding en rechtvaardiger belastingen. Katholieken verafschuwden hem door zijn pleidooien voor geboortebeperking door voorbehoedsmiddelen en vrije echtscheiding. Feministen droegen hem op handen. Toen hij in 1894 plotseling partij koos tegen verdere kiesrechtuitbreiding, verloor hij na 25 jaar zijn Kamerzetel én al zijn politieke vrienden. Toch maakte hij een comeback als minister van Binnenlandse Zaken en hij zegevierde met een eigen kieswet. Van Houtens kieswet bleef van kracht tot de grondwetsherziening van 1917 en verhoogde het aantal kiezers van 577.000 in 1897 naar ruim een miljoen in 1917.

Aan het eind van zijn leven was hij zowel éminence grise als angry old man van de Nederlandse politiek. Als 85-jarige werd hij nog verkozen in de Tweede Kamer met zijn eigen Liberale Partij, met als voornaamste standpunten het terugdraaien van de ‘vergissing’ van 1917 en het versoberen van sociale voorzieningen. Teleurgesteld door de massademocratie omringde hij zich met twijfelachtige figuren die zich lieten inspireren door het fascisme van Mussolini.

Aan de hand van Kamerdebatten, nieuw ontdekt archiefmateriaal en Van Houtens honderden publicaties brengt promovendus Coen Brummer hem, 150 jaar na zijn kinderwet, in deze eerste volwaardige biografie weer tot leven.

Proefschrift: https://hdl.handle.net/11370/f1242cc5-a104-4f69-9b91-1db316d0a65e