Kunst + wetenschap = 1-0 voor de medemenselijkheid

De afgelopen twee jaar bundelden promovendus Media Studies Marije Miedema en theatermaker Mees van den Bergh hun krachten. Het resultaat is de theatrale audio-installatie ‘Toekomst van het verleden’, een project over hoe mensen digitaal herinnerd willen worden.

_{Tekst: Lieke van den Krommenacker / Foto's: Reyer Boxem}

Met een beetje fantasie zou je kunnen zeggen: kunst en wetenschap op een kussen, daar slapen datasets en strakke kaders tussen. Ofwel, een succesvol huwelijk tussen deze twee is niet vanzelfsprekend. Daar weten Marije Miedema en Mees van den Bergh alles van. ‘Kunst en wetenschap hebben vaak zulke andere vertrekpunten. Wat je ziet bij wetenschap, is dat er vaak van tevoren al veel dingen worden vastgelegd; bepaalde buzzwords of eisen waaraan je onderzoek moet voldoen,’ zegt Miedema. Van den Bergh vult aan: ‘Zowel voor de kunstenaar als onderzoeker vergt het een hele nieuwe manier van werken om vanuit data en onderzoek een artistiek eindproduct te maken.’

Ze boksten het voor elkaar, de promovendus Media Studies en de oprichter van het Friese theatercollectief PLOECH EN EIDE. Bijna twee jaar lang werkten Miedema en Van den Bergh aan ‘Toekomst van het verleden’, een theatrale audio-installatie, die zowel onderdeel van Miedema’s promotieonderzoek naar digitaal erfgoed als een op zichzelf staand kunstwerk is. De installatie, gemaakt voor het 100-daagse cultureel evenement Arcadia in Leeuwarden, bestaat uit zes korte en los van elkaar te beluisteren monologen, ingesproken door stemacteurs. Bij elke monoloog hoort een voorwerp dat van betekenis is voor het verhaal, zoals een schoteltje, koekje of speelgoedautootje. En elk verhaal draait in de kern om de sporen die mensen nalaten in een leven.

Digitale nalatenschap

Uitgangspunt voor de samenwerking is het promotietraject van Miedema, die onderzoekt welke sociale, materiële en infrastructurele voorwaarden er nodig zijn voor het vormgeven en bewaren van ons persoonlijke, digitale nalatenschap. Wat willen we, in dit snel veranderende digitale landschap, bewaren en wat niet? En tegen welke ecologische kosten?

In hun gezamenlijke project richtten Miedema en Van den Bergh zich op hoe we herinnerd willen worden. Miedema: ‘Ik werd benaderd door Arcadia met de vraag of ik mee wilde werken aan het programma voor 2025. Toen zijn we op zoek gegaan naar een plek waar ik relevante data voor mijn onderzoek kon verzamelen. Dit moest een plek zijn waar mensen samenkomen uit verschillende lagen van de bevolking. En het liefst juist mensen die niet vaak naar hun verhaal worden gevraagd.’

24 interviews

Miedema kwam uit bij Netwerk Centrum De Klomp in Leeuwarden, een buurtcentrum waar bewoners en vrijwilligers terechtkunnen voor laagdrempelige activiteiten en ondersteuning bij alledaagse zaken. Een half jaar lang bezocht Miedema De Klomp zo’n een à twee keer per week. Ze dronk koffie, maakte praatjes en bereidde de (gratis) warme lunches. Het contact leidde tot 24 interviews met evenzoveel trouwe bezoekers. Aan hen stelde ze vragen als: wat heeft je naar De Klomp gebracht? Heb je een telefoon of een iPad? Ben je wel eens iets digitaal verloren? Welke bestanden verwijder je? Heb je back-ups? Maar ook: bezit je spullen die je altijd meeneemt? Wat denk je dat er van je achterblijft als je er niet meer bent?

Alledaagse voorwerpen

Het was Van den Bergh, door Arcadia aan Miedema ‘gekoppeld’, die hierna met de bevindingen aan de slag ging. Dat wil zeggen, met de geanonimiseerde data, om de privacy van deelnemers te beschermen. ‘Ik weet niet wie wat heeft gezegd, of wat de namen van de geïnterviewden zijn. Op die manier kon ik bovendien iets maken dat niet alleen een vertaalslag is van Marijes onderzoek, maar ook op zichzelf staat. Dat is voor mij als maker belangrijk. Ik wilde graag iets nieuws creëren, waarin wel het gemeenschapsgevoel van De Klomp weerklinkt.’

Om dit te laten slagen, organiseerde Van den Bergh nog twee ‘werksessies’ met tien Klomp-bezoekers: bijeenkomsten waarbij de deelnemers met elkaar in gesprek gingen aan de hand van willekeurige alledaagse voorwerpen. ‘Die dienden als een soort gespreksstarters en waren ook weer input voor Marijes onderzoek,’ zegt Van den Bergh. ‘Iedereen werd gevraagd een voorwerp te kiezen en zijn keuze te motiveren. Het idee erachter is dat ik dan nadien bepaalde elementen kon abstraheren. Ik wilde niet iets maken waaruit 1-op-1 af te leiden viel: kijk, dit gaat over De Klomp en dit zijn de mensen die daar rondlopen. Als kunstenaar en maker gaat het me erom om boven het hyperindividuele uit te stijgen, om een universeler verhaal te vertellen, dat tegelijkertijd wel herkenbaar is voor de individuele deelnemers.’

Waarden

Wat mensen wel en niet willen bewaren, benadrukt Miedema, gaat niet zozeer over de voorwerpen op zich, maar veel meer over welke waarden objecten vertegenwoordigen. ‘Zo koos een van de deelnemers tijdens een werksessie als voorwerp een bellenblaas. Eigenlijk omdat ze zoiets had van: dat is leuk voor mijn kleinkinderen. Maar naarmate het gesprek vorderde, ging het steeds meer over waar die bellenblaas voor haar voor stond: dat je er tijdelijk iets moois mee kunt creëren, wat ook weer uit elkaar spat. De bellenblaas symboliseerde voor haar in zekere zin hoe ze herinnerd wilde worden: als iemand die heeft meegemaakt dat dingen zomaar kapot geknapt zijn, maar vooral ook feestelijkheid in het leven bracht.’

De anekdote brengt Miedema bij een belangrijk element in haar onderzoek. ‘Ik probeer te onderzoeken hoe datgene dat we graag willen bewaren zich verhoudt tot wat we daadwerkelijk bewaren.’ Wat blijkt? De waarden of eigenschappen waarvan we hopen dat mensen zich die herinneren, vertalen zich lang niet altijd in alle kattenfilmpjes of selfies die in onze telefoons staan. ‘Dat vind ik interessant.’

Troostrijk

Naast de werksessies en interviews, voerde Miedema gesprekken met experts op het gebied van archiveren en digitale nalatenschap. Denk aan zoals archivarissen, notarissen en begrafenisondernemers. ‘Wat ik daarvan tot nu toe heb opgestoken is dat veel van wat we bewaren over dezelfde gebeurtenissen of belangrijke mensen gaat. Oorlogsdagboeken bijvoorbeeld, die in educatief opzicht razend interessant en belangrijk zijn. Maar stel, je leidt een doorsnee leven en houdt een digitaal dagboek bij in Microsoft OneNote. En Microsoft zegt over vijf jaar: we stoppen ermee. Dan blijft er niks meer van over.’

Is dat erg? Niet per se, betogen Miedema en Van den Bergh. ‘Maar het risico bestaat dat je toch de hele tijd hetzelfde soort verhalen van dezelfde groep mensen hoort,’ zegt Miedema. ‘Daarom ben ik zo blij dat wij verhalen hebben opgehaald bij De Klomp. Daar komen mensen die zelden naar hun mening wordt gevraagd. Die zeggen: van mij komt niks in het archief en dat vind ik heel jammer.’ Dat de verhalen van deze mensen dankzij hun samenwerking een podium hebben gekregen, maakt het project heel troostrijk, vindt Van den Bergh. ‘Het gaat niet om het individu, maar om iets wat in onze gedigitaliseerde wereld met zijn algoritmes en economische belangen vaak snel uit zicht raakt: medemenselijkheid.’

• Toekomst van het verleden - en verder?

Toekomst van het verleden is deze zomer meer dan 11.000 keer beluisterd op het Oldehoofsterkerkhof in Leeuwarden. De eerstvolgende gelegenheid om de installatie te bezoeken, zal zijn tijdens de tweedaagse conferentie 'Van gisteren, voor morgen', op 27 en 28 november in H'ART Museum in Amsterdam. Verder wordt er gekeken naar passende plekken voor een vervolgtour in 2026/2027.