Goede vrijdag voor atheïsten

Het is een merkwaardig, typisch Nederlands verschijnsel. Van Delfzijl tot Middelburg – overal wordt op Goede Vrijdag de Matthäus Passion opgevoerd. Jan Luth, de hele maand maart op pad om lezingen over het stuk te houden, verwondert zich erover. Zelfs in Duitsland, het geboorteland van Bach, wordt de Matthäus op de vrijdag voor Pasen maar op een paar plekken opgevoerd, weet hij. De cultus die in ons land rondom de opvoeringen is ontstaan, vindt Luth wel vermakelijk. ‘Hoe je dat precies moet taxeren, dat mensen een partituur meebrengen naar een opvoering? Ik weet het niet, hoor. En meezingmattheüssen en polderpassies? Ach, het stuk kan het hebben. Maar als je eenmaal verder hebt gekeken, vind je het niet meer genoeg, volgens mij.’

Grenzeloze creativiteit

Hoe wonderlijk sommige uitwassen ervan ook mogen zijn, uiteindelijk is de Nederlandse passie-cultus gebaseerd op de ongeëvenaarde kwaliteit van het stuk, meent Luth, die theologie studeerde in Kampen, muziekwetenschap in Utrecht en orgel in Hilversum en Amsterdam. ‘De individualiteit aan thema’s en motieven is enorm. Dek een willekeurige passage in een compositie van Mozart of Beethoven af – en veel musici kunnen voorspellen welke loop de muziek zal nemen. Maar bij Bach lukt ze dat niet. Zijn creativiteit is grenzeloos. Je hoeft niet veel verstand van muziek te hebben, om daar diep van onder de indruk te zijn.’

Ook de dramatische lading van het verhaal – het lijdens- en sterfverhaal van Jezus Christus – voelen veel toehoorders intuïtief uitstekend aan, meent Luth. Maar over het werkelijke begrip van de gemiddelde luisteraars koestert Luth weinig illusies. ‘Waar de Matthäus Passion nou eigenlijk over gaat, daar moet je enorm op studeren. Zelfs een eminent theoloog als Karl Barth snapte er in wezen geen bal van. Bach en zijn tijdgenoten waren gepokt en gemazeld in het interpreteren van oudtestamentische teksten – bijvoorbeeld het Hooglied, waar de Matthäus Passion zeer mee verweven is. Nu, drie eeuwen later, kijken wij er met zo’n andere achtergrond naar, dat zelfs de meest basale zaken ons ontgaan.’

Pechtold

De grote populariteit van het muziekstuk staat volledig los van het diepgelovig karakter ervan, meent Jan Luth. ‘Zelfs verstokte atheïsten als Alexander Pechtold en wijlen Martin van Amerongen dwepen met het stuk. Van Amerongen schreef dat de eerste keer dat hij een uitvoering bijwoonde min of meer een religieuze ervaring voor hem was.’ Maar die indrukwekkende kracht is gelegen in de genialiteit van de compositie, aldus Luth, en niet zozeer in de religieuze inhoud. ‘In de jaren dat de traditie in Nederland gevestigd werd, was ons land nog zeer gelovig. Sindsdien zijn Nederlanders steeds minder gelovig geworden, maar de populariteit van het stuk is alleen maar toegenomen.’

Matthäus Passion. Bach. Nieuw licht op een bekende tekst, Jan Luth, € 10.95, Noord Nederlandsche Boekhandel