Spreken namens de burger, maar wel als expert

Door: Demian Vos

Henrike Padmos is docent aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze is gespreksanalyticus en geïnteresseerd in de relatie tussen de wetenschap, overheid en burgers. Momenteel analyseert ze debatten over biotechnologie en voedsel, waarin burgers en experts aan het woord komen. Hoe stellen mensen zich op in de rol van ‘burger’ of ‘expert’? En wat vertellen deze inzichten ons over burgerparticipatie?

We vinden het belangrijk dat burgers betrokken zijn bij de besluitvorming van de overheid. Dat zie je terug in het feit dat er überhaupt verkiezingen zijn, maar inspraak gebeurt ook op andere manieren, zoals bij een burgerberaad of een inspraakavond. Op zo’n inspraakavond komen mensen met verschillende belangen en verschillende kennis over hetzelfde onderwerp samen. In haar promotieonderzoek kijkt Henrike Padmos naar de manier waarop de rollen van ‘expert’ en ‘burger’ tot stand komen in publieke debatten over genetisch gemodificeerd voedsel.

Momenteel werkt Padmos aan haar promotieonderzoek aan de Rijksuniversiteit Groningen, maar ze doet al langer onderzoek naar dit thema. Aan de Wageningen Universiteit was ze betrokken bij een onderzoeksproject van de Europese Unie over de relatie tussen burger en overheid: “Dat project ging over genetische modificatie van voedselgewassen, een typisch Wagenings onderwerp. We onderzochten in verschillende Europese landen hoe de inspraak geregeld was bij vergunningverlening voor bijvoorbeeld het telen van genetisch gemodificeerde voedselgewassen op proefvelden. We analyseerden bezwaarschriften van burgers en NGO’s, en we hebben biologische landbouwers geïnterviewd die met deze proefvelden te maken kregen.”

Ook onderdeel van het onderzoeksproject was het nationale Publiek Debat Biotechnologie en Voedsel, dat in 2001 in Nederland plaatsvond: “Het doel van het debat was om de mening van burgers te peilen over genetisch gemodificeerd voedsel en die mee te nemen. Een half jaar lang vonden er bijeenkomsten, inspraakavonden en debatten plaats. Ik reisde het hele land door om die bij te wonen en op te nemen. ” Destijds verzamelde ze die data dus in het kader van het EU-project, maar nu zet ze de data in voor haar promotieonderzoek.

Expert of burger?

Al tijdens de opnames stuitte Padmos op een interessant gespreksfenomeen. In een openbare hoorzitting moest een panel van experts vragen beantwoorden: “Het bijzondere aan die opzet was dat de vragen aan de experts werden gesteld door andere experts, maar dan namens het publiek. Die situatie is uitzonderlijk. Vaak is de vragensteller een moderator die fungeert als een soort doorgeefluik.” Dat heeft te maken met de ‘rollen’ die we aannemen binnen gesprekken. Wie er welke rol heeft, zie je terug in het verloop van het gesprek. Een journalist stelt bijvoorbeeld vragen en de geïnterviewde beantwoordt die vragen. Maar die rollen zijn niet altijd even eenduidig: als een journalist vragen stelt aan een politicus, dan stelt hij soms vragen ‘namens het volk’. In de bijeenkomsten die Padmos bijwoonde gebeurde iets soortgelijks, maar dan net anders: de experts die de vragen stelden namens het publiek, namen tegelijk ook afstand van dat publiek door zich als expert te presenteren.

De vragen van de experts waren een stuk uitgebreider geformuleerd dan je zou verwachten . De experts stellen de vragen niet direct vanuit zichzelf. In plaats daarvan zeggen ze bijvoorbeeld dat ze meekrijgen dat er in de samenleving onduidelijkheid heerst over mogelijke aantasting van je DNA door genetisch gemodificeerd voedsel. Vervolgens nemen ze er afstand van door als expert commentaar te leveren zoals: ‘dat is voor een deskundige zoals ikzelf een onzinnige gedachte, natuurlijk.’ Volgens Padmos lossen de vragenstellers daarmee een gespreksprobleem op: ze vertegenwoordigen het publiek, met behoud van hun identiteit als expert. Er is volgens haar in zo’n gesprekssituatie sprake van dual demands: “De analyse laat zien dat de experts in zo’n setting namens de burger kunnen spreken, zonder hun status als expert te ondermijnen.”

Rollen en verwachtingen

Ook regionale ‘inloopbijeenkomsten’ vormden interessant onderzoeksmateriaal, omdat hierin de ‘gewone’ burger centraal stond. Tijdens zo’n bijeenkomst vraagt de voorzitter bijvoorbeeld aan het publiek: “Wat weet u eigenlijk van gentechnologie?” De manier waarop zo’n vraag wordt gesteld, schept de verwachting dat de bevraagde waarschijnlijk niet heel veel weet van gentechnologie. Padmos bestudeert in detail hoe deze vragen worden gesteld en hoe die beantwoord worden: “Als je heel goed kijkt naar hoe die gesprekken verlopen, dan zie je eigenlijk dat er sprake is van bepaalde ideeën en verwachtingen die horen bij de rol van een ‘burger’. Als burger wordt bijvoorbeeld van je verwacht dat je niet al te veel van technologische innovaties afweet en niet met een vooropgestelde mening naar zo’n bijeenkomst gaat.”

Padmos zoekt niet naar vaststaande gespreksprocedures, maar beschrijft juist de patronen die ze ziet. Het idee is, dat je op die manier inzicht krijgt in de daadwerkelijke werking van gesprekken: “Hoewel er van burgers wordt verwacht dat ze hun vooropgestelde mening thuislaten, zijn er toch bezoekers die duidelijk zeggen wat ze vinden, Wel proberen ze dat dan op de een of andere manier te verantwoorden. Dat doen ze door bijvoorbeeld te vermelden dat ze betrokken zijn bij een bepaalde politieke partij en in die hoedanigheid dus tegen gentechnologie zijn.” Ze noemt zo’n aanpak een identity shifting device, waarmee mensen hun handelingen kunnen toeschrijven aan een andere identiteit.

Je oogst wat je zaait

Padmos hoopt met haar onderzoek iets te laten zien over hoe burgerparticipatie interactioneel wordt vormgegeven en wat de effecten zijn van bepaalde keuzes in de opzet van publieksbijeenkomsten: “Je oogst wat je zaait. De vraag-antwoord-structuur maakt dat de vragen van de voorzitter veelal de agenda bepalen en zorgt ervoor dat het publiek vooral antwoorden geeft.” Ook is het van belang om goed te kijken naar wat er voor gespreksdeelnemers op het spel staat: “Een uitwaaierend antwoord lijkt op het eerste gezicht langdradig en onzinnig. Maar als je goed kijkt, zie je dat er meer aan de hand is. De mensen verzetten veel werk om hun antwoorden in te kaderen en te verantwoorden. Het zijn elegante oplossingen voor complexe gespreksproblemen.” Zo laat de gespreksanalyse zien dat er in een gesprek vaak meer aan de hand is dan je denkt.