Wat betekent het om te denken? Sebastiaan Mathôt verkent de gedachtewerelden van mens, dier, plant en AI

Onlangs verscheen Een wereld vol denkers, het eerste populairwetenschappelijke boek van cognitief psycholoog Sebastiaan Mathôt. In het boek neemt hij de lezer mee langs de verrassende vormen van denken bij mens, dier, plant en kunstmatige intelligentie – en stelt hij de ultieme vraag: wat is bewustzijn?

Mathôt, werkzaam aan de Faculteit Gedrags- en Maatschappijwetenschappen, is gespecialiseerd in oogbewegingen, aandacht en visuele waarneming. Zijn onderzoek richt zich vooral op de pupil: waarom vernauwt die zich bij fel licht of wanneer we iets van dichtbij bekijken, en waarom wordt hij groter bij inspanning of emotie? Zelfs kleine veranderingen in de pupilgrootte beïnvloeden hoe scherp en contrastrijk we de wereld zien.

Niet uniek

In Een wereld vol denkers richt Mathôt zijn blik verder dan de mens alleen. Wat betekent het om te denken of te voelen? Hoe ervaart een vleesetende plant zijn omgeving, wat gaat er om in een octopus, of in een chatbot? “Lang hebben we onszelf gezien als uniek in ons denkvermogen,” zegt Mathôt. “Maar als je denken opvat als een optelsom van bouwstenen als waarneming, geheugen, emotie en gevoel, dan kun je zelfs bij bloemen die met de zon meedraaien spreken van een vorm van denken. Niet als de peinzende figuur van Rodin, maar wel als het vermogen om waar te nemen.”

Ontdekkingsreis

Het boek wil geen allesomvattende theorie van het denken bieden of maatschappelijke vraagstukken oplossen. In plaats daarvan neemt Mathôt de lezer mee op een ontdekkingsreis, in de geest van Alexander von Humboldt: “Je beschrijft wat je ziet.” Hij presenteert zijn werk als een “catalogus van denkwijzen” – een wandeltocht langs uiteenlopende vormen van denken, geleid door nieuwsgierigheid. “Ik vind het zelf een fascinerend onderwerp, en ik hoop dat lezers diezelfde verwondering ervaren.”

Variatie

Die tocht voert langs hommels die samen schuilen voor regen, klimplanten die hun buren imiteren, springspinnen die routes uitstippelen om een prooi te besluipen. Geraffineerde maar tegelijkertijd ook simpele processen, die laten zien dat denken veel meer verschijningsvormen kent dan we doorgaans aannemen.

Bewustzijn

Het slothoofdstuk richt zich op misschien wel de fascinerendste vraag: bewustzijn. Heeft AI dat al, of zou het in de toekomst kunnen ontstaan? Volgens Mathôt is daar nog geen definitief antwoord op te geven; we kunnen simpelweg niet weten of AI bewustzijn kan hebben. Tijdens het schrijven raakte hij ervan overtuigd dat emotie en de drang tot zelfbehoud een sleutelrol spelen. “Een hommel die steekt, of een cel die zichzelf in stand probeert te houden: dat zijn vormen van overleven. AI mist die kern die iets wil bereiken om te blijven bestaan. Een zelfrijdende auto of robotgrasmaaier komt daar dichterbij, omdat die ook een ‘lichaam’ heeft dat iets wil behouden.”

Mathôt laat de lezer achter met een gedachte die blijft hangen: misschien denken en voelen we niet zo uniek als we altijd dachten – en misschien zijn de denkers om ons heen talrijker en verrassender dan we ooit hadden durven vermoeden.

Een wereld vol denkers ligt nu in de winkels. Op 22 september spreekt Mathôt bij Studium Generale over zijn boek.

• Profielpagina Sebastiaan Mathot

• Lezing Studium Generale 22 september