De incunabelen van de UB Groningen

Bij de term incunabel zul je waarschijnlijk niet direct denken aan een universiteitsbibliotheek, in elk geval ik deed dat niet. Het betreft echter een van de waardevolste schatten van de UB, namelijk boeken gedrukt vóór 1501. De term verwijst naar het Latijnse woord incunabulum, dat wieg betekent. Dit is een metaforische verwijzing naar de vroege ontwikkeling van iets. Deze verwijzing is toepasselijk, aangezien deze categorie printwerk verwijst naar gedrukte boeken uit de vroegste fase van de boekdrukkunst in Europa.

Om je een beter idee te geven van wat een incunabel is, zal ik kort het productieproces beschrijven. De drukker drukte meerdere bladzijden tekst op één groot vel. Dit vel vouwde hij daarna op en wel op zo’n manier dat de gedrukte bladzijden tekst in de juiste volgorde kwamen te staan. Het resultaat noemen we een katern. Een heel boek bestond meestal uit meer dan één katern. Een klant kocht de losse katernen en liet die na aankoop inbinden. Hierbij kon de koper ervoor kiezen om de incunabel (met dus meerdere katernen) ofwel individueel in te laten binden ofwel samen met andere incunabelen in te binden in een convoluut. Deze convoluten konden bestaan uit incunabelen van verschillende auteurs, boekdrukkers, drukjaren en onderwerpen.

Een incunabel is echter meer dan een aantal woorden die op papier staan. Deze woorden of teksten zijn onlosmakelijk verbonden met de materialen waarop ze gedrukt zijn, die noem je tekstdragers. Daarnaast worden incunabelen gekenmerkt door paratekstuele elementen. Deze elementen begeleiden de tekst. Hierbij kun je denken aan de titel en de auteursnaam, maar ook aan inhoudsopgaven, afbeeldingen en lettertypes.

Wat ik bijzonder vind aan deze incunabelen is hun grote diversiteit. Je zou kunnen denken dat incunabelen juist niet divers waren of elk geval minder verscheiden dan een handgeschreven boek. In de eerste plaats omdat er maar twee tekstdragers waren die zowel massaal geproduceerd konden worden als geschikt waren voor het drukproces: perkament en papier. Niet-gedrukte teksten daarentegen worden ook op andere materialen gevonden, zoals papyrus en steen. Verder maakte de boekdrukkunst het mogelijk dat één drukker in korte tijd tientallen dezelfde uitgaven van een werk kon produceren, terwijl in handschriften vaak grote verschillen zichtbaar waren in onder andere de paratekstuele elementen. Hierdoor was geen enkel handgeschreven werk hetzelfde, ook al was de tekst gelijk. Dit kwam bijvoorbeeld doordat handschriften werden geproduceerd door verschillende kopiisten, op verschillende plekken en in verschillende periodes.

Ik ga je echter laten zien dat niks minder waar is en dat de incunabelencollectie van de UB Groningen een zeer diverse collectie is. Als tekstdragers waren weliswaar alleen perkament en papier beschikbaar, maar de vorm hiervan kon uiteenlopen. Incunabelen zijn er in veel verschillende formaten. De verzamelde medische werken van de Arabische geleerde Avicenna (980-1037) zijn gedrukt vóór 1473 in Straatsburg door Adolf Rusch. In de UB Groningen zijn dit twee kolossale banden die elk uit enkele honderden pagina’s bestaan en een stuk groter zijn dan het formaat boek dat wij tegenwoordig kennen. Op foto 1 daarentegen zie je een incunabel van slechts één folium (blad), namelijk een aflaat voor het heilige jaar 1475.

De diversiteit gaat echter veel verder. Bij werken van dezelfde drukker en hetzelfde jaar zien we soms een grote verscheidenheid aan paratekstuele elementen. Dit zien we goed wanneer we het Groninger exemplaar van het medische werk van Avicenna gedrukt door Adolf Rusch (ca.1435-1489) vergelijken met het exemplaar van dezelfde editie in bezit van de Bayerische Staatsbibliothek. Op foto 2 zie je een fragment van de eerste bladzijde in het Groningse exemplaar en op foto 3 een fragment van dezelfde bladzij in het exemplaar uit de Bayerische Staatsbibliothek.

Incunabelen kunnen dus zeer divers zijn, maar waar komt deze diversiteit vandaan? Dit is voer voor een nieuwe blog! Voor nu kan ik in ieder geval concluderen dat de Groninger incunabelencollectie een schatkamer aan diversiteit biedt die mij elke week meeneemt op een nieuw avontuur door de wereld van de vroege boekdrukkunst.