Behoud van boeken en papier

De tien meest gestelde vragen

1. Wat zijn in huis de beste omstandigheden om boeken of documenten te bewaren?

2. Waar kan ik het beste mijn documenten opbergen?

3. Hoe kan ik het beste een oud boek raadplegen?

4. Hoe is beschadiging te voorkomen bij het uit de kast halen van een boek?

5. Is fotokopiëren uit boeken schadelijk?

6. Waar kan ik zelf mijn leren en perkamenten boekbanden mee behandelen?

7. Hoe kan ik zelf scheuren in papier repareren?

8. Moeten mijn boeken ontzuurd worden?

9. Wat doe ik met een beschimmeld of door insecten aangetast boek?

10. Waar kan ik mijn boek laten restaureren en deskundig advies krijgen?

1. Wat zijn in huis de beste omstandigheden om boeken of documenten te bewaren?

   Het aanbevolen klimaat voor papier in bibliotheken, archieven en musea is een min of meer constante temperatuur van rondom 18 °C en een relatieve luchtvochtigheid (RV) tussen de 50 en 55%. In huislijke omstandigheden is dit 'ideale' klimaat moeilijk te realiseren. Wel kan geprobeerd worden om dit klimaat te benaderen door bijvoorbeeld wanneer de centrale verwarming aan staat (= droge lucht), met behulp van een luchtbevochtiger de RV wat omhoog te brengen en de temperatuur niet hoger in te stellen dan 21 °C. In de zomertijd bij hoge buitentemperaturen is het aan te bevelen om deuren en ramen zoveel als mogelijk gesloten te houden en ook overgordijnen e.d. te sluiten: binnen blijft het dan koeler dan buiten.

   Hang je kunstwerken op papier niet aan een vochtige muur en plaats tegen zo'n muur ook geen boekenkast. Maak geen boekenkast/plank rondom een warmtebron, en laat geen direct zonlicht schijnen op een boekenkast, prenten, tekeningen, kaarten e.d. Het is ook beter om op aan de muur hangend ingelijst werk op papier geen spotjes met kunstlicht te laten schijnen. Zowel zon- als kunstlicht bevatten UV-straling en geven warmte af, die beide schadelijk zijn voor het papier.

2. Waar kan ik het beste mijn documenten opbergen?

   Bewaar je documenten nooit in plastic hoezen waarin weekmakers zitten. Gebruik ook geen kartonnen mappen en dozen die veel zuren of lignine (houtslijp) bevatten. Berg je documenten utisluitend op in de speciaal hiervoor vervaardigde materialen. Verwijder altijd paperclips en nietjes, omdat deze op den duur gaan roesten en het papier zullen aantasten. Let er bij het inlijsten van prenten en tekeningen op, dat er zuurvrij opzetkarton en passepartout karton wordt gebruikt.

3. Hoe kan ik het beste een oud boek raadplegen?

   Gebruik nooit kracht om een boek open neer te leggen als het boek niet uit zichzelf mooi vlak openvalt. Het is in die gevallen aan te raden om het boek in een V-vorm opengeslagen te leggen op bijvoorbeeld twee opgerolde (schone) theedoeken. Hierbij dient een dik, zwaar boek eerst vanuit het midden opengeslagen en neergelegd te worden, en pas daarna terug of verder gebladerd te worden naar de gewenste pagina.

4. Hoe is beschadiging te voorkomen bij het uit de kast halen van een boek?

   Trek een boek nooit boven aan de boekrug (het kapje) uit de kast, maar schuif het over de boekenplank een beetje naar voren toe of duw de boeken die er aan weerszijden naast staan een weinig naar achteren. Zeker als een boekenplank niet te 'volgepropt' wordt, kan het gewenste boek op deze wijze uit de kast gehaald worden zonder beschadigingen te veroorzaken.

5. Is fotokopiëren uit boeken schadelijk?

   Het licht van (moderne) fotokopieerapparaten veroorzaakt bij het maken van een enkele kopie geen schade aan het papier. Wel kan schade optreden aan de constructie van het boek, wanneer het kopiëren niet voorzichtig genoeg wordt uitgevoerd. Druk in ieder geval nooit met enige kracht een (oud) boek vlak neer tegen de glasplaat! Gelukkig kan er steeds meer gebruik gemaakt worden van apparaten waarbij het boek niet vlak maar in een V-vorm kan worden gekopieerd.

6. Waar kan ik zelf mijn leren en perkamenten boekbanden mee behandelen?

   De conservering van boekbanden is een behandeling die alleen door specialisten verantwoord kan worden uitgevoerd. Ondanks de beste bedoelingen, kan ongewild grote schade aan leer en perkament veroorzaakt worden, als onjuiste producten op je boekband worden aangebracht. Gebruik daarom nooit een huishoud-schoonmaakmiddel om vlekken te verwijderen en behandel de boekband nooit met wassen of vetten zoals boenwas, schoensmeer, teakolie en soortgelijke producten.

7. Hoe kan ik zelf scheuren in papier repareren?

   Aan het gebruik van alle zelfklevende tapes zijn grote bezwaren verbonden: de lijm kan op den duur tot allerlei aantastingen van het papier leiden. Net als bij het behandelen van leren en perkamenten boekbanden is ook hier een deskundige aanpak door een specialist vereist.

8. Moeten mijn boeken ontzuurd worden?

   Wanneer papier te zuur is en bovendien lignine bevat (houthoudend papier), zal het op den duur vergelen en verzwakken, waardoor er makkelijk scheuren kunnen ontstaan. Uiteindelijk wordt dergelijk papier zo bros dat het niet meer raadpleegbaar is. Dit probleem is met name aanwezig in het papier uit de negentiende en twintigste eeuw, en vaak het eerste waarneembaar bij 'gewone' pocketboeken of ander goedkoop drukwerk zoals kranten. Het vervalproces kan nog worden versneld als de bewaaromstandigheden niet goed zijn (zie vraag 1). Voor het zure, ligninerijke papier is een ontzuringsbehandeling aan te bevelen. Voor boeken of documenten van voor 1800 is in de regel een ontzuringsbehandeling niet noodzakelijk.

9. Wat doe ik met een beschimmeld of door insecten aangetast boek?

   Een aantasting door schimmels is de grootste bedreiging voor natgeworden of vochtige boeken. Natte boeken moeten daarom zo snel mogelijk worden gedroogd. Betreft het enkele boeken dan kun je deze het best opengewaaierd neerzetten, met op enige afstand een ventilator; de ruimte zelf moet hierbij uiteraard ook goed worden geventileerd, bijvoorbeeld door het openzetten van een raam. Grote hoeveelheden natgeworden boeken kunnen het best zo snel mogelijk worden ingevroren en in een later stadium worden gedroogd door middel van vriesdrogen: raadpleeg in dergelijke gevallen direct een deskundig bedrijf. Boeken met natgeworden kunstdrukpapier zullen in de meeste gevallen onherstelbare schade oplopen.

   Een andere vorm van biologische schade, die veelal te maken heeft met zowel klimatologische (zie onder 1) als hygiënische factoren, is insectenvraat. Voor de bestrijding van insecten zijn effectieve methoden ontwikkeld door gespecialiseerde bedrijven. Een eenvoudige noodoplossing, bijvoorbeeld voor een enkel boek, is het verpakken in een afgesloten plastic zak (ca. 14 dagen), samen (maar niet in direct contact) met een huis-tuin-en-keuken insectenbestrijdingsmiddel, zoals een vlooienband of een Vapona-strip.

   Een boek dat van een rommelmarkt, kelder, of zolder vandaan komt, dien je zorgvuldig te controleren, alvorens het tussen je andere boeken te plaatsen.

10. Waar kan ik mijn boek laten restaureren en deskundig advies krijgen?

    Voor een verantwoorde restauratie van je boek of document, dien je een gekwalificeerde boek- en papierrestaurator in de hand te nemen. Voor het vinden van een deskundige restaurator kun je contact opnemen met het Restauratoren Register, Amsterdam (tel. 020-3054545) of de Belangen Vereniging Restauratoren Nederland (VERES), Amsterdam (tel. 020-6703328). Voor conserveringsadviezen en informatie over leverandiers van producten en diensten op het terrein van de conservering kun je behalve met de Koninklijke Bibliotheek (zie adres hierna) contact opnemen met de afdeling Advies & Onderzoek van het Instituut Collectie Nederland (ICN), Amsterdam (tel. 020-3054545).

samenstelling van bovenstaande tekst:

Afdeling Conservering & Optische Technieken

Koninklijke Bibliotheek

Prins Willem-Alexanderhof 5

Postbus 90407

2509 LK Den Haag

tel. 070-3140567

augustus 1998

(overgenomen met toestemming van de samenstellers)

Het Restauratoren Register is te vinden op: http://www.icn.nl. Via links zijn vele andere websites over conservering te bereiken.

Copyright 2000 University Library Groningen. All rights reserved.