Workshop Boeken in Groningen tot 1600

Welkom en inleiding

Groningen boekenstad: Lessen uit het werk van Jos Hermans

Het Jos Hermans-archief in de UB Groningen bevat een schat aan nieuwe informatie over boeken, schrijvers en lezers in Groningen vóór 1600. De recente digitalisering van dit archief biedt de mogelijkheid te reflecteren op Jos Hermans’ bijdrage aan de reconstructie van Groningen als boekenstad en een agenda te schetsen voor nieuwe onderzoeksactiviteiten.

Penwerkdecoratie in de IJsselstreek

De IJsselstreek is een van de belangrijkste regio’s van handschriftenproductie in de vijftiende eeuw, alleen al door de honderden getijdenboeken die in Zwolle zijn geproduceerd. Het belang ligt niet alleen in het getal maar ook in eigen aard van de boekproductie in de IJsselstreek, die sterk gekleurd wordt door de Moderne Devotie. Juist vanwege de grote hoeveelheid overgeleverde handschriften is het relevant om de afzonderlijke productiecentra in de IJsselstreek beter in kaart te brengen. Nu kunnen handschriften vaak niet beter beschreven worden dan ‘afkomstig uit de context van de Moderne Devotie in de IJsselstreek’. Dit leidt ertoe dat de dynamiek binnen afzonderlijke steden en de boekproductie buiten religieuze instellingen buiten beeld blijven. In deze bijdrage wordt onderzoek naar handschriftenproductie in Deventer gepresenteerd, waarbij als eerste penwerkdecoratie is bestudeerd. Het blijkt niet zo gemakkelijk om handschriften uit Zwolle, Hulsbergen, Windesheim, Deventer, Zutphen en Diepenveen van elkaar te onderscheiden.

Pretentieloos penwerk: Rubricering in de incunabelen van het Heer Florenshuis te Deventer, ca. 1474–1500

Zeker in vergelijking met decoratie in manuscripten is penwerk in incunabelen nog nauwelijks systematisch onderzocht. Aangezien veel vroege drukken behalve rubricering weinig sporen van herkomst bevatten, vormt dat een opvallende lacune. In dit vergelijkend onderzoek van ruim 60 incunabelen uit het voormalig Heer Florenshuis in Deventer stel ik daarom deze ogenschijnlijk onbeduidende tekstuele elementen centraal. Ik analyseer daarbij de verschillen in professionaliteit, stijl en kwaliteit en verken wat dit ons kan vertellen over de herkomst van de codices en hun rubricatoren. Wat onthullen de chronologie en geografie van de rubricatie over het productieproces? Door niet alleen aandacht te schenken aan de tekstuele context van de rubricatie maar ook te letten op de materiële aspecten van het handwerk, poog ik in dit onderzoek nieuw licht te werpen op een bijzondere verzameling vroege drukken.

Een stedelijk boekverluchtingsatelier in Groningen?

Mede dankzij Jos Hermans’ onderzoek naar handschriften in en om Groningen zijn inmiddels tientallen handschriften toegeschreven aan de Benedictijnerkloosters in de regio, vooral Selwerd en Thesinge. Uit archiefstukken en notities in de handschriften is zonneklaar dat de Groningse vrouwenkloosters liturgische en gebedenboeken kopieerden en verluchtten. Toch is helemaal niet zo evident voor welke onderdelen van deze handschriften de nonnen nu precies verantwoordelijk waren. Daarnaast zijn er goede redenen om aan te nemen dat ook diverse Groningse stedelingen met boekverluchting hun brood verdienden, zoals aan de hand van enkele voorbeelden zal worden geïllustreerd.

Wilhelmus Frederici’s boekencollectie: Incunabelen in 15e- en 16e-eeuws Groningen

Sommige incunabelen in de UB Groningen bevatten boeiende aanwijzingen over hun gebruiksgeschiedenis. Hun vroege lezers voegden verschillende unieke materiële aspecten toe, zoals aantekeningen, decoratie en eigendomsinscripties. Een bibliofiel die zorgvuldige aantekeningen maakte in zijn boeken, en ons zo waardevolle informatie verschafte, was Wilhelmus Frederici (1455–1525). In zijn tijd was Frederici een invloedrijk figuur in Groningen als hoofdpastoor van de Martinikerk en stadssecretaris van Groningen. In deze lezing ga ik in op het boekenbezit van Wilhelmus Frederici. Als boekenverzamelaar en lezer plaatste hij in zijn incunabelen niet alleen aantekeningen bij de teksten, maar vermeldde hij ook gedetailleerde documentatie over waar hij ze kocht, hoe hij ze liet inbinden en wat ze kostten. Hoewel verborgen tussen de bladzijden van zijn boeken, was deze informatie blijkbaar bedoeld om openbaar te zijn, aangezien zijn aantekeningen ook mogelijke toekomstige lezers adresseren. Zo bieden de notities van Wilhelmus Frederici een zeldzaam inkijkje in de activiteiten van het kopen, bezitten, lezen en personaliseren van incunabelen in 15e- en 16e-eeuws Groningen. Hoe vormde Frederici zijn bezit door inscripties en versieringen? Wat vertellen zijn boeken over hoe ze door hem en binnen de Martinikerk werden gebruikt? En welke informatie geven ze ons over hoe incunabelen werden gekocht, geschonken en nagelaten in Groningen?

Een Limburger in het Noorden

Mijn bijdrage zal gaan over wie Jos Hermans was als mens en als geleerde, en over wat hij in de Groninger Ommelanden zocht, vond en niet vond.