Archeologisch onderzoek geeft nieuw inzicht in rijke eco-culturele geschiedenis van het damhert

Onlangs zijn twee wetenschappelijke publicaties verschenen die beide meer inzicht geven in de rijke eco-culturele geschiedenis van het damhert, de hoofdrolspeler in het recente debat over hertenparken in Nederland. Archeoloog dr. Canan Çakırlar van de Faculteit der Letteren van de RUG werkte mee aan beide publicaties. Zij benadrukt dat archeologisch en historisch onderzoek kan helpen bij het maken van goed beleid. “Wetenschappelijk onderzoek schetst een gedetailleerd beeld van hoe veerkrachtige mens-dierrelaties eruit zouden kunnen zien.”

_{Tekst: Marjolein te Winkel - Foto's: Reyer Boxem}

Het Nederlandse Ministerie van Landbouw en Natuur wilde vorig jaar een einde maken aan hertenparken door damherten en edelherten geen plaats te geven op de lijst van huis- en hobbydieren. Na kritiek vanuit gemeenten en de Tweede Kamer besloot demissionair minister Adema een uitzondering te maken voor het houden van dam- en edelherten, onder meer vanwege de langdurige geschiedenis die hertenkampen in Nederland kennen. De dieren komen niet alsnog op de huis- en hobbydierenlijst, maar mogen wel worden gehouden. De hertenkampen mogen dus blijven bestaan.

Langdurige geschiedenis

Het damhert heeft twee ondersoorten: de inmiddels bedreigde Midden-Oosterse ondersoort en de Europese ondersoort. Die laatste komt in verschillende Europese landen voor, zowel in het wild en in grote natuurparken als in hertenkampen. Invasief zijn ze in ieder geval niet: één van de onderzoeken waar Çakırlar aan meewerkte toont aan dat damherten (Dama dama) ooit in grote delen van Europa voorkwamen. Dit was in een periode tussen twee ijstijden in, meer dan 80.000 jaar voor de moderne mens op het continent aankwam.

“Sommige biologen dachten dat het damhert wel een invasieve soort is in Europa”, zegt ze. “Een aantal jaar geleden hebben paleontologen fossielen geïdentificeerd nabij Maastricht in geologische lagen die dateren uit deze periode tussen twee ijstijden in. Met ons onderzoek hebben we getraceerd waar de soort toevlucht zocht voor de kou tijdens de laatste ijstijd: in Bulgarije en de kustgebieden van Turkije.”

In de hoefsporen van damherten

Çakırlar werkt al jaren aan onderzoek naar onder meer damherten. Ze begon ermee als postdoc bij het Smithsonian Institution in Washington DC, en bleef samenwerken met het internationale team nadat ze in 2012 bij het Groninger Instituut voor Archeologie (GIA) van de RUG ging werken. Ze volgde de hoefsporen van de damherten na de laatste ijstijd, toen mensen de soort meenamen naar verschillende plekken op de wereld.

"In dit onderzoek toon ik aan dat herten 9.000 jaar geleden wijdverbreid waren in Istanbul en westelijk Turkije”, zegt Çakırlar. “Ze waren onderdeel van het Neolithische landschap. Ze werden nog algemener toen boeren begonnen met het kappen van de bossen om meer landbouwgrond te creëren." Mogelijk beheerden de boeren toen de hertenpopulaties al, enerzijds om gewassen te beschermen tegen de grazende herten, maar ook om de herten bij zich te houden.”

De damherten verhuisden mee met boeren die van Turkije naar Zuid-Europa en naar de Middellandse Zee-eilanden als Rhodos, Kreta en Cyprus migreerden. Çakırlar: “Turkije is de belangrijkste bron van hertenpopulaties die nu over de hele wereld zijn verspreid. Romeinen verhandelden eerst hun geweien en later hele kuddes naar West-Europa, onder meer naar Groot-Brittannië."

Hertenkampen in Nederland

Archeologische opgravingen in Nederland hebben tot nu toe verrassend weinig resten van damherten opgeleverd. “Het Romeinse Castellum Valkenburg leverde het oudste damhertenbot op in Nederland, maar dat was een artefact en betekent niet per se dat er hier een populatie was”, zegt Çakırlar.

De eerste historische vermelding van damherten in Nederlandse hertenparken dateert uit 1516. “Die parken waren landgoederen van aristocratische families”, vertelt Çakırlar. De herten werden vanuit andere landen naar Nederland gehaald. "Zo haalde Maurits van Nassau damherten vanuit Engeland naar het Haagse Bos.”

Gedomesticeerd noch wild

Het onderzoek reconstrueert hoe de damherten leefden en wat ze aten. “Damhertenpopulaties waren variabel in grootte, maar waren meestal groter dan die tegenwoordig in gevangenschap leven. De populaties werden losjes beheerd. Ze leefden in grote gebieden en hun dieet was gevarieerd door het grote aanbod van verschillende planten in hun leefgebied.”

De damherten op landgoederen waren gedomesticeerd noch wild. “Net als de herten in de huidige hertenkampen”, zegt Çakırlar. “Ze passen daardoor eigenlijk niet in een van de categorieën die we vandaag de dag gebruiken om dieren in de biologie te classificeren.” Bovendien, of misschien juist daardoor, belichaamde de soort een eindeloze variëteit aan culturele verschijnselen, zegt ze. “Mensen waardeerden de dieren om uiteenlopende - en soms tegenstrijdige - redenen: bijvoorbeeld omdat ze wild zijn, of juist schattig zijn, om het bosbeheer, hun geweien, om hun status of voor de jacht.”

Maar omdat de dieren niet gemakkelijk in één categorie passen, zijn ze een uitdaging als het gaat om het maken van beleid over het houden van de dieren - zoals bleek uit het gewijzigde besluit van de demissionair minister.

Archeologisch en historisch onderzoek kan helpen bij het maken van goed beleid. Çakırlar: “Wetenschappelijk onderzoek schetst een gedetailleerd beeld van hoe veerkrachtige mens-dierrelaties eruit zouden kunnen zien. Het vertelt ons veel over hoe mens-dier-samenlevingen voortdurend zowel natuur als cultuur veranderen, en dwingt ons na te denken over erfgoed en geschiedenis wanneer we conservatiebeslissingen nemen, en soorten herintroduceren of uitwissen omdat ze biologisch geschikt of ongeschikt zijn.”

De twee publicaties zijn slechts het begin van meer onderzoek naar damherten. "We willen doorgaan met het verkennen van de geschiedenis van deze soort en ander levend cultureel erfgoed, in Nederland en daarbuiten.”

Meer informatie

De artikelen zijn verschenen in de tijdschriften Proceedings of National Academy of Sciences en Nature Scientific Reports.
PNAS: The 10,000-year biocultural history of fallow deer and its implications for conservation policy
Nature, Scientific Reports: Ancient and modern DNA tracks temporal and spatial population dynamics in the European fallow deer since the Eemian interglacial