Skip to ContentSkip to Navigation
Over ons Faculteit der Letteren Onze faculteit Letteren & Samenleving Onze bijdrage aan de SDGs

Poetryslam en Facebook in de Middeleeuwen

Letteren promovendus Nadine Kuipers
Letteren promovendus Nadine Kuipers

“Blader niet door manuscripten, daar wordt een mens slechts hoopvol van”, zo eindigt het gedicht waarmee promovenda Nadine Kuipers en dichter Richard Nobbe de Science slam 2018 wonnen. In deze wedstrijd werken jonge wetenschappers en dichters samen aan een gedicht dat een onderzoek op creatieve wijze verwoordt. Het winnende gedicht ging het over Kuipers’ onderzoek naar Engelse landbouwkundige teksten uit de late middeleeuwen. Misschien niet een onderwerp dat direct tot de verbeelding spreekt, maar het duo wist de interesse uitstekend te wekken. Door wat voor soort manuscripten bladert Nadine Kuipers, hoe doet ze onderzoek en wat is het belang ervan voor de huidige samenleving?

Laten we beginnen met een gedachtenexperiment. Stel je eens voor dat je in 2618 een Facebookgroep van jonge ZZP’ers uit 2018 zou willen onderzoeken? Als deze informatie 600 jaar later nog bestaat, wat zou je dan doen? Je kijkt welke posts ze met elkaar delen en wat voor commentaren ze erop geven. Maar je moet natuurlijk ook alles weten over 2018 om te kunnen begrijpen wat er bedoeld wordt. Wat bedoelen de schrijvers in dat “oude” Nederlands, welk bericht is “fake news” of een grapje en wat is echt, met welke veranderingen hadden ze te maken? Je probeert te ontdekken wat de groep tot een groep maakt, in welke bubble ze leefden. Hoe zagen ze zichzelf graag en zie je dat terug in de teksten die ze deelden?

Nieuwe landbezitters verzamelen teksten

Dit lijkt een beetje op de ingewikkelde en fascinerende taak die Nadine Kuipers zichzelf heeft gesteld in haar promotieonderzoek. Ze kijkt niet naar Nederlandse ZZP’ers uit 2018, maar naar nieuwe landbezitters in Engeland rond 1300-1500. Een nieuwe klasse van lage adel die probeerde op te klimmen in een maatschappij die sterk in verandering was. Ongeveer een derde van de bevolking was gestorven aan de pest, het land van kloosters werd onteigend en door de internationale handel kwam er nieuwe welvaart. De nieuwe landbezitters gingen ook boeken kopen. Deze manuscripten bevatten vaak een combinatie van allerlei teksten: over het enten van bomen of het maken van wijn, aangepaste Arthurverhalen, schoolteksten, etc. Ze zijn soms ook door de eigenaars aangevuld met hun stamboom, een boodschappenlijstje voor een banket of een berichtje dat er schapen verkocht zijn. Een bonte verzameling van teksten dus, die een beeld kunnen geven van de bezitter. De combinatie van manuscripten zou een inkijkje kunnen geven in de groep en indirect ook op de laatmiddeleeuwse samenleving.

“Veel mensen hebben niet zo’n goed beeld van hoe het leven in de late Middeleeuwen eruitzag. Een donkere tijd met weinig vooruitgang en ridders, wordt vaak gedacht. Daar speelden we ook een beetje mee in het gedicht”, zegt Nadine Kuipers. “Richard sprak het uit als een middeleeuwse dorpsomroeper, gelezen van een rol. We voegden onbekende bomennamen toe en riepen daarmee een andere wereld op. Eigenlijk bleven we heel dicht bij de teksten die ik bestudeer, want ook teksten over de landbouw zijn in de Middeleeuwen vaak op rijm.”

Manuscript met notitie over het vrijmaken van Fairmead park voor King Henry VIII
Manuscript met notitie over het vrijmaken van Fairmead park voor King Henry VIII

Praktische teksten of ‘fake news’?

Kuipers bladerde al door zo’n 80 manuscripten. De bestudering is een pittige klus, want het zijn handgeschreven teksten van mindere kwaliteit in Middelengels. “De taal heb ik gelukkig in mijn opleiding goed leren lezen.” zegt Kuipers. “Maar dit zijn niet het soort teksten die ik kende. Er is altijd veel aandacht geweest voor de literaire teksten en dit soort ‘praktische’ teksten zijn terzijde geschoven als niet interessant. Maar historisch gezien zijn ze juist wel interessant en ik kom er steeds meer achter dat ze misschien wel helemaal niet zo praktisch waren als je wel zou denken. Neem de teksten over het enten van bomen. Dat is het proces dat er op de stam van de ene boom een ander type boom geplaatst wordt. Er worden combinaties beschreven die niet mogelijk zijn en de eigenaar van de tekst zet daar geen commentaar bij. Veel bomen groeiden ook niet in Engeland, de voorbeelden komen uit klassieke Latijnse en Arabische teksten.” Maar waarom had de lage adel deze teksten dan? In het begin was Kuipers zeker hoopvol dat ze er een puzzel mee op zou kunnen lossen, maar het is ingewikkelder dan ze dacht. “Ik denk dat klassieke teksten een aantrekkingskracht uitoefenden op deze groep. Ze probeerden zichzelf een identiteit te geven met wortels in het verleden. Zo lieten ook vele nieuwe landbezitters een familiewapen ontwerpen, zoals de oude adel ook had. Maar tegelijkertijd zagen ze enten als een vooruitgang, een magische manier om de natuur naar je hand te zetten. Dat hoefde je kennelijk niet te doen, een tekst erover in je boekenkast maakte je ‘hip’ genoeg.”

Historisch onderzoek opent ook vensters op het heden: Fairmead park ligt er nog steeds (inclusief jachthut)
Historisch onderzoek opent ook vensters op het heden: Fairmead park ligt er nog steeds (inclusief jachthut)

Historisch besef plaatst het heden in perspectief

Met dit onderzoek gaat dus een interessante wereld open. Het toont geen donkere tijd, maar een maatschappij vol sociale beweging. “Je ziet daarin ook wat er algemeen menselijk is en dus van alle tijden. We denken vaak dat wat er in de hedendaagse maatschappij gebeurt heel nieuw is, maar een historisch besef plaatst dat in perspectief. Ook 600 jaar geleden wilden mensen bij een groep horen, gezien worden.” Zo dient een gedeeld bericht van de Speld op Facebook in 2018 misschien wel hetzelfde doel als een tekst over enten in 1418. Is een leuke profielfoto vergelijkbaar met een mooi familiewapen? Swipen op je smartphone met bladeren door manuscripten? Je zou er hoopvol van worden.

Laatst gewijzigd:23 november 2020 09:21